ایران از نظر جغرافیایی و تنوع اقلیمی از ظرفیت بالایی برای توسعه فعالیت‌های زنبورداری، تولید عسل و محصولات جانبی در این حوزه برخوردار است. در سال گذشته 111 هزار تن عسل در کشور تولید شد که نسبت به سال ۱۳۹۹ حدود سه هزار تن کاهش داشت. طبق آمار تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ۸۵۰ هزار کندو در کشور وجود داشت که اکنون به بیش از 10 میلیون کندو رسیده و تولید عسل نیز از پنج هزار تن به ۱۱۱ هزار تن رسیده و ایران را در رده پنج کشور اول دنیا در تولید عسل قرار داده است.
متوسط سرانه مصرف عسل در کشور یک کیلو و ۳۱۳ گرم است که این عدد در کشورهای پیشرفته ۲.۵ کیلوگرم است در حالی‌که در بسیاری از کشورهای در حال توسعه این عدد نسبت به ایران بسیار پایین‌تر است. این در شرایطی است که یک سوم غذای انسان‌ها به صورت مستقیم و غیر مستقیم به زنبورهای عسل و گرده افشان و تولید ۴۷ درصد محصولات کشاورزی وابسته به گرده افشانی زنبورها ارتباط پیدا می‌کند.
وزارت جهاد کشاورزی نیز در تلاش است ضمن توسعه فعالیت زنبورداری در سطح کشور، بتواند از نقش زنبور عسل با دخالت در گرده افشانی بستر افزایش عملکرد محصولات زراعی و باغی را هم فراهم کند.
تورج صارمی مشاور معاون وزیر و مجری طرح توسعه زنبورداری کشور، با اشاره به نقش زنبور عسل در افزایش تولید محصولات کشاورزی و احیای محیط زیست، به نقش حمایتی وزارت جهاد کشاورزی در حمایت از صنعت زنبورداری اشاره کرده و گفته است: «توسعه پوشش بیمه و افزایش سطوح بیمه‌ای همراه با پرداخت تسهیلات بانکی یا استمهال تسهیلات دریافتی می‌تواند تولید و ریسک آن را کاهش دهد به همین علت چنین پشتیبانی از زنبورداران توسط وزارت جهاد در حال بررسی است.»
سال دشوار برای صنعت زنبورداری
حسین باستانی رئیس اتحادیه زنبورداران تهران در گفت‌و‌گو با «ایران» در تشریح وضعیت صنعت زنبورداری در کشور گفت: ایران رتبه چهارم تولید جهانی عسل و رتبه چهارم در تعداد کلونی‌ها یا کندوهای زنبور عسل را در جهان داراست. تولید عسل ارگانیک یا طبیعی در کشور به حدود 30 تا 40 درصد می‌رسد و مابقی شامل عسل‌های صنعتی می‌شوند که در تولید آنها زنبور دخالتی ندارد.
وی ادامه داد: عسل‌های صنعتی در دیگ‌های صنعتی و با استفاده از اسانس‌ها و طعم دهنده‌های مختلف تولید و بیشتر در فروشگاه‌ها با قیمت‌های پایین فروخته می‌شوند. به علت عدم وجود استانداردهای اجباری برای تولید عسل، نهادهای نظارتی هم امکان نظارت بر تولید این محصول را ندارند.
باستانی اضافه کرد: عسل‌هایی که زنبور در تولید آن نقش دارند دو نوع هستند: اول عسل‌های خالص و طبیعی که زنبور از شهد گل‌ها جمع‌آوری می‌کند و دوم شهد تغذیه‌ای است که زنبور از فرآوری کربوهیدرات‌ها مانند ساکاروز و فروکتوز تولید می‌کند که شبیه عسل می‌شود.
وی میزان تولید عسل‌های طبیعی و ارگانیک را در ایران و سایر کشورها بسیار محدود عنوان کرد و افزود: عسل ارگانیک در دشت‌هایی تولید می‌شود که تا سه سال قبل از آن هیچ سم پاشی در آن انجام نگرفته باشد و این مسأله‌ای است که بسیار کم می‌تواند اتفاق بیفتد. تولید عسل ارگانیک دارای قیمت بسیار بالایی است و به عنوان مثال اگر عسل طبیعی 20 دلار باشد عسل ارگانیک 100 دلار قیمت خواهد داشت.
باستانی سال‌جاری را سال دشواری برای صنعت زنبورداری عنوان کرد و گفت: امسال یکی از سخت‌ترین سال‌ها در صنعت زنبورداری در چند دهه اخیر بود. قبل از بارندگی‌های اخیر، ما با گرمای مفرط و عارضه بادهای گرم روبه‌رو بودیم که باعث خشک شدن شهد گیاهان شد. به همین علت هم شهد کافی به زنبورها نرسید. ضمن اینکه شیوع بیماری لوک اروپایی هم بسیار شایع شد و تعداد کلونی‌ها را از بین برد و بارندگی‌های شدید و سیل هم باعث از بین رفتن تعداد زیادی از کندوها شد.
رئیس اتحادیه زنبورداران تهران با اشاره به میانگین تولید عسل در کشور گفت: امسال به علت وجود شرایط سخت در کشور هر کلونی 2 الی 4 کیلو عسل تولید می‌کند درحالی‌که سال‌های گذشته به طور میانگین از هر کلونی 12 کیلو عسل تولید می‌شد، اما استاندارد جهانی تولید 30 کیلو عسل از هر کندو است. چنانچه دولت تمهیدات لازم را برای حمایت از صنعت زنبورداری در پیش نگیرد، سال بعد با کاهش چشمگیر در میزان تولید عسل روبه‌رو خواهیم شد.
وجود بیش از 10 میلیون کندوی زنبور عسل در کشور
وی در تشریح تعداد افراد فعال در صنعت زنبورداری و تعداد کندوهای موجود در کشور گفت: بالغ بر 100 هزار زنبوردار به طور مستقیم در این صنعت در حال فعالیت هستند و بیش از 10 میلیون کندوی زنبور عسل در کشور وجود دارد.
باستانی کاهش تولید عسل را همراه با بالا رفتن قیمت آن عنوان کرد و افزود: افزایش قیمت عسل با توجه به تورم فعلی قابل قیاس با سایر محصولات مانند برنج نیست به عنوان مثال یکی از نهاده‌های مورد استفاده در تولید عسل، شکر است که در سه سال گذشته قیمت هر کیلو شکر در حدود 2.500 تومان بود و الان به حدود 20 هزار تومان رسیده که رشد نزدیک به 10 برابری را نشان می‌دهد درحالی‌که قیمت عسل به این اندازه افزایش نداشته است.
وی اظهار کرد: اکنون عسل‌های خیلی خالص در داخل کشور در حدود 300 هزار تومان در هرکیلو قیمت دارند اما با توجه به کاهش تولید انتظار می‌رود برای سال آینده گران‌تر شود. درباره عسل‌های ارگانیک هم ارقام بسیار بالاتری وجود دارد زیرا تولید آن با سختی و در مقدار کم انجام می‌گیرد.
صنعت زنبورداری جزو صنایع پایه کشور است
باستانی، صنعت زنبورداری را جزو صنایع پایه در کشور محسوب کرد و افزود: این صنعت در تولید دانه‌های روغنی و علوفه‌های دامی نقش عمده‌ای دارد و می‌تواند راندمان کشاورزی را تحت تأثیر قرار دهد. زنبورها باعث گرده افشانی و تولید محصولات کشاورزی و تأمین امنیت غذایی و علوفه مورد نیاز برای طیور و دام می‌شوند. ما به بذر یونجه و علوفه‌های دامی نیاز داریم که اگر تبدیل به گل شوند باید عمل لقاح در گیاه انجام بگیرد.
وی تصریح کرد: در همه دنیا لقاح گیاهان به عهده زنبورها است که می‌تواند تا 120 برابر ارزش افزوده‌ای به سایر بخش‌ها اضافه کند؛ این میزان منهای ارزش افزوده‌ای است که به زنبوردار اختصاص می‌یابد.
باستانی با اشاره به مهمترین استان‌های تولیدکننده عسل گفت: استان‌های آذربایجان غربی و شرقی، اصفهان، فارس، مازندران و اردبیل جزو استان‌هایی هستند که از نظر کمیت بیشترین تعداد کندوها را در کشور دارا هستند. ضمن اینکه شهر دماوند در استان تهران در زمره بهترین تولیدکننده‌های عسل در کشور قرار دارد و در واقع پایه‌گذار صنعت زنبورداری نوین در کشور محسوب می‌شود.
مدیرعامل اسبق اتحادیه سراسری زنبورداران کشور، اعمال تحریم‌ها و شیوع کرونا را دو عامل کاهش صادرات عسل از کشور عنوان کرد و گفت: صنعت زنبورداری تنها صنعتی در کشور است که ارزبری برای کشور ندارد، ضمن اینکه به دلیل مشکلات مذکور سطح صادرات مان با افت بسیاری روبه‌رو شده است.
وی صنعت زنبورداری را نوین و صنعتی عنوان کرد و گفت: زنبورداری از مرحله سنتی عبور کرده و صنعتی شده است به طوری‌که ما ابزارهایی تولید می‌کنیم که در قیاس با تولیدات کشورهای خاورمیانه و اروپایی از کیفیت بالاتری برخوردار است، درحالی که ما برای این صنعت هیچ ابزاری را وارد نمی‌کنیم.