در بحبوحه جنگ اوکراین، دولت ترکیه اعلام کرده که در تدارک عملیات نظامی جدیدی در خاک سوریه است و برای آغاز این کارزار نظامی جدید نیازی به جلب رضایت از سوی آمریکا و روسیه نمی بیند. شب گذشته هم خلوصی آکار وزیر دفاع این کشور بار دیگر بر عزم دولت ترکیه بر انجام این عملیات مجددا تاکید و متذکر شد آنکارا هرگز عملیات نظامی برنامه‌ریزی شده در شمال سوریه را رها نخواهد کرد و آن را به تعویق نمی‌اندازد.
با این حال این عملیات در تضاد آشکار با منافع تهران قرار دارد و مقامات جمهوری اسلامی صراحتا مخالفت خود را با آن اعلام کرده اند. به همین بهانه حمیدرضا عزیزی، استاد سابق دانشگاه شهید بهشتی و پژوهشگر مهمان در موسسه آلمانی امور بین‌المللی و امنیت با انتشار یادداشتی با عنوان «ایران طرح ترکیه برای عملیات نظامی جدید در سوریه را چگونه می بیند» در پایگاه تحلیلی موسسه خاورمیانه نگاهی داشته به موضع ایران به این عملیات. اقتصادنیوز این مقاله تحلیلی را در دو بخش ترجمه کرده که در ادامه بخش اول آن منتشر می شود:
شگفتی های جدید یک جنگ ده ساله
در حالی که جنگ روسیه در اوکراین به عنوان مهمترین بحران ژئوپلیتیکی در جهان امروز در صف اول توجهات بین‌المللی قرار دارد، جنگ چندجانبه بین‌المللی و ده ساله در سوریه ممکن است هنوز شگفتی‌های جدیدی برای ارائه داشته باشد.
با نزدیک شدن به موعد تهدید به حمله نظامی جدید ترکیه به شمال سوریه، سایر طرفهای خارجی حاضر در بحران سوریه همچنان نگرانی های خود را در مورد جاه طلبی های آنکارا ابراز می کنند. در تضاد با ترکیه که از سال 2011 متمایل به سرنگونی حکومت بشار اسد بوده و در این راه از مجموعه ای از گروههای مخالف مسلح حمایت کرده، ایران اخیراً به طور فزاینده ای در مخالفت با عملیات نظامی جدید بالقوه ترکیه ابراز نگرانی کرده است.
هدف اصلی ایران
سعید خطیب زاده سخنگوی سابق وزارت امور خارجه ایران در پاسخ به سوالی درباره فعالیت‌های نظامی ترکیه در شمال سوریه و عراق گفته بود پرونده سوریه موضوع اختلاف ما و ترکیه است. به گفته او، ایران در «دیدارهای دوجانبه مفصل» با طرف ترکیه ای به صراحت اعلام کرده است که «هدف اصلی و روشن» آن حفظ تمامیت ارضی سوریه است.
در همین راستا، علی اصغر خواجی، دیپلمات ارشد ایرانی که ریاست هیئت ایران در هجدهمین دور مذاکرات آستانه درباره سوریه را برعهده داشت، در دیدار با هیئت ترکیه در 16 ژوئن گفت: «نباید تمامیت ارضی و حاکمیت سوریه دست بخورد». حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی هم در جریان سفر اخیر خود به آنکارا در 27 ژوئن گفت که اگرچه «ایران نگرانی‌های امنیتی ترکیه در سوریه را درک می‌کند، اما این نگرانی‌ها باید از طریق «گفت‌وگو و راه‌های صلح‌آمیز» حل شود.
شدت گرفتن تنشها میان دو همسایه
در همین حال، طبق گزارش‌ها، ایران برای آماده‌سازی در برابر تهاجم احتمالی ترکیه، به دنبال تسهیل هماهنگی بین نیروهای متحد خود در سوریه، واحدهای ارتش سوریه و شبه‌نظامیان کرد در شمال سوریه بوده است. این تحولات دیپلماتیک و نظامی گمانه زنی هایی را در مورد احتمال تنش یا حتی رویارویی نیروهای ترکیه و ایران در سوریه ایجاد کرده است.
در واقع، در جریان آخرین دور عملیات نظامی ترکیه در شمال سوریه در اوایل سال 2020، دو طرف در آستانه رویارویی قرار گرفتند. اگرچه در نهایت از رویارویی نظامی اجتناب شد -در درجه اول به لطف نقش روسیه در دستیابی به توافق آتش بس با ترکیه- هیچ تضمینی برای تکرار آن وجود ندارد. مجموعه ای از تحولات اخیر در سوریه و فراتر از آن، درک تهدید از جانب آنکارا توسط تهران را افزایش داده و ممکن است واکنش نظامی، هرچند غیرمستقیم، به عملیات جدید ترکیه را آغاز کند.
تمام عملیات های ترکیه در خاک سوریه
از آغاز درگیری سوریه، ترکیه چهار عملیات نظامی بزرگ در شمال سوریه انجام داده است. اولین عملیات «سپر فرات» در اوت 2016 در شمال حلب انجام شد که طی آن نیروهای تحت حمایت ترکیه 2055 کیلومتر مربع از آن منطقه را تحت کنترل گرفتند. عملیات «شاخه زیتون» در ژانویه 2018 به ترکیه اجازه داد تا کل منطقه عفرین را تصرف کند. در اواخر سال 2019، عملیات «چشمه صلح» مناطق تحت کنترل نیروهای ترکیه و متحدانش را در شرق فرات گسترش داد. عملیات بعدی در استان شمال غربی ادلب در فوریه 2020، معروف به «سپر بهار»، تسلط ترکیه بر نوار شمالی سوریه را بیشتر تقویت کرد.
مقامات ترکیه به طور مداوم هدف از عملیات نظامی خود را مقابله با «تهدید تروریستی» در شمال سوریه اعلام کرده و به ویژه بر نیاز فوری برای مقابله با شبه نظامیان کرد یگان های مدافع خلق (YPG) تاکید می کنند. از نظر آنکارا، YPG شاخه سوری حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) است که برای دهه‌ها با دولت ترکیه می‌جنگد.
در نتیجه این عملیاتها، ترکیه و نیروهای وابسته به آن اکنون حدود 10 درصد از خاک سوریه را تحت کنترل دارند. اکنون مقامات ترکیه، از جمله رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، اصرار دارند که افزایش تهدیدات تروریستی ناشی از سوریه، یک عملیات جدید را ضروری کرده است. به ادعای مقامات ترکیه، هدف از این عملیات ایجاد «منطقه امن» به عمق 30 کیلومتر در خاک سوریه به منظور پاکسازی «تروریست‌ها» و هموار کردن مسیر برای بازگرداندن بیش از یک میلیون آواره سوری است. تاکنون حداقل دو شهر منبج و تل رفعت به عنوان اهداف اولیه عملیات نظامی آتی ترکیه ذکر شده اند، اما گمانه زنی هایی نیز مبنی بر احتمال مداخله در کوبانی و عین عیسی نیز وجود دارد.
نگرانی های ایدئولوژیک و استراتژیک ایران در سوریه
منبج و کوبانی و تقریباً تمام مناطق شرق فرات، خارج از منطقه نفوذ ایران در سوریه بوده‌اند. در نتیجه، مانند گذشته، عملیات ترکیه در آن مناطق واکنشی را از سوی ایران برانگیخت. در واقع، شبه‌نظامیان کرد در شرق فرات که زیر پرچم نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) فعالیت می‌کنند، متحدان ایالات متحده در سوریه به حساب می‌آیند. از این منظر، هرگونه اقدام ترکیه که به طور بالقوه دامنه جغرافیایی نفوذ ایالات متحده در سوریه را محدود کند، مورد استقبال ایران قرار خواهد گرفت. اما وقتی صحبت از تل رفعت می شود، اوضاع کاملاً متفاوت به نظر می رسد.
تل رفعت که در شمال استان حلب واقع شده است، اکنون از شمال، شرق و غرب در محاصره ترکیه (و نیروهای وابسته به آن) قرار دارد. اما جنوب تل رفعت جایی است که دو شهر شیعه نشین نبل و الزهرا در آن قرار دارند. این شهرک ها بین تل رفعت و شهر حلب واقع شده اند. بنابراین، این منطقه برای ایران و متحدانش در سوریه هم از نظر ایدئولوژیکی و هم از نظر استراتژیک حیاتی است.
از نقطه نظر ایدئولوژیک، ایران نگران است که گام بعدی شبه نظامیان سنی تحت حمایت آنکارا پس از کنترل تل رفعت، هدف قرار دادن شیعیان نوبل و الزهرا باشد. از نظر استراتژیک، تهران معتقد است که کنترل تل رفعت مقدمه ای برای حرکت ترکیه و متحدانش به سمت شهر حلب خواهد بود. از زمانی که ارتش سوریه در سال 2016 حلب را بازپس گرفت، این شهر شاهد افزایش قابل توجهی در نفوذ ایران و گروه های تحت حمایت آن بوده است.
از منظری گسترده تر، این نگرانی در ایران وجود دارد که اگر آنکارا موفق به ایجاد منطقه امن 30 کیلومتری خود شود، فشار جدیدی را برای تضعیف -و حتی سرنگونی- حکومت اسد آغاز خواهد کرد. شورای راهبردی روابط خارجی ایران در تحلیلی استدلال کرده که «ترکیه به دنبال افزایش فشار بر دولت اسد و هموار کردن راه برای تغییر در مرکز و جنوب سوریه است» که در تضاد با منافع ایران در آن مناطق است.
ملاحظاتی فراتر از سوریه
جدای از گستره جغرافیایی احتمالی عملیات جدید ترکیه، عوامل دیگری نیز وجود دارد که تهران را بیش از هر زمان دیگری نگران طرح های آنکارا در سوریه می کند. این عوامل در درجه اول به روندهای اخیر در سیاست خارجی و منطقه ای ترکیه مرتبط است و نزدیکی ترکیه و اسرائیل در راس فهرست قرار دارد.
شورای راهبردی روابط خارجی ایران هشدار می دهد که «حمایت از نیروهای ضد اسد پروژه مشترک ترکیه و اسرائیل است که در سفر اخیر چاووش اوغلو [وزیر خارجه ترکیه] به تل آویو بر سر آن توافق شد». در همین راستا، خبرگزاری ایلنا به نقل از احمد بخشایش اردستانی، نماینده سابق مجلس،استدلال می‌کند که این پروژه در صورت تحقق هدف اولیه ترکیه برای «تکمیل کریدور امنیتی در شمال سوریه» را اجرا کرد. به گفته او: «اسرائیل در حال سرمایه‌گذاری روی نفوذ ترکیه در سوریه است». او معتقدست که هدف اسرائیل ایجاد بی ثباتی در سوریه برای مشغول نگه داشتن تهران است.
در واقع، مقامات ایران دلایل خوبی برای این باور دارند که ترکیه و اسرائیل در حال تشکیل یک جبهه مشترک علیه ایران هستند. در 23 ژوئن، اندکی قبل از آن که یایر لاپید، وزیر امور خارجه وقت اسرائیل از ترکیه بازدید کند، ادعا که نیروهای امنیتی ترکیه نقشه ترور گردشگران اسرائیلی را خنثی کرده اند -اتهامی که ایران آن را «مضحک» خوانده و رد کرد.
آنچه ظن ایران را نسبت به دستور کار ضدایرانی در سیاست خارجی آنکارا تقویت می کند این است که ترکیه نیز در حال توسعه روابط با دیگر رقبای منطقه ای ایران از جمله عربستان سعودی بوده است. سفر محمد بن سلمان ولیعهد سعودی به ترکیه در 22 ژوئن مورد توجه گسترده ایران قرار گرفت. یکی از نگرانی‌های ایران این است که تلاش ترکیه برای سرمایه‌گذاری سعودی برای بهبود اقتصاد بیمار خود می‌تواند آنکارا را برای خوشایند ریاض، به بازنگری در روابط خود با تهران وادار کند. علاوه بر این، پتانسیل نقش فعال تر ترکیه در یمن علیه حوثی های مورد حمایت ایران به ویژه برای تهران نگران کننده است.