افغانستان دارای معادن سرشار مواد معدنی گوناگون و همچنین میادین نفتی و منابع گازی است. اما تاکنون نتوانسته برای بهبود اوضاع اقتصادی از آن بهره ببرد. این در حالی است که با خروج نیروهای بین‌المللی از افغانستان و آغاز حاکمیت دوباره طالبان در این کشور، کمک‌های منظم خارجی متوقف، نظام بانکی آن دچار بحران نقدینگی و اقتصاد آن دچار ورشکستگی شده است.
براساس بررسی‌های مختلفی که در مورد ذخایر افغانستان انجام شده، این کشور دارای معادن قابل توجه از جمله مس، زغال سنگ، آهن، نیوبیم، کبالت، طلا، مولیبدن، نقره و آلومینیوم و همچنین منابع فلورسپات، اورانیوم، بریلیم، تالک و لیتیوم است.
افغانستان همچنین دارای ذخایر نفتی است که بیشتر آن در شمال واقع شده است.
مقام‌های افغان قبلاً ارزش ذخایر طبیعی این کشور را تا سه تریلیون دلار تخمین زده بودند. این تخمین در سال ۲۰۱۰ انجام شده بود و اکنون ممکن است ارزش این زخایر بیشتر باشد چرا که پس از پاندمی کرونا در جهان قیمت‌ها از مس گرفته تا لیتوم افزایش یافته است.
حالا بعد از تسلط طالبان و مسدود شدن منابع مالی افغانستان و بحران اقتصادی در این کشور بار دیگر امکان برداشت از این منابع و درآمدزایی برای افغانستان مطرح شده است. در این گزارش تلاش شده براساس اطلاعات موجود میزان این منابع، ارزش حدودی آنها و امکان برداشت از آنها بررسی شود.
نگاه کلی به منابع معدنی و نفت و گاز افغانستان:
نفت و گاز
بر اساس گزارش رسمی سال ۲۰۱۹ وزارت معادن افغانستان که به ارزیابی مشترک آمریکا و افغانستان اشاره کرده است،تخمین زده شده است که در میادین و چاه‌های نفت افغانستان حدود ۱.۶ میلیارد بشکه نفت خام، ۱۶ تریلیون فوت مکعب گاز طبیعی و ۵۰۰ میلیون بشکه مایعات گازی طبیعی وجود دارد.
بنابراین تنها ارزش نفت خام افغانستان با قیمت‌های فعلی معادل ۱۰۷ میلیارد دلار است.
در قسمت استراج نفت که بیشتر آن در شمال کشور واقع شده، دولت افغانستان در سال۱۳۹۱ با "شرکت ملی نفت چین" (CNPC) قرارداد بست. این شرکت فعالیت‌های خود را در معدن نفتی انگوت سرپل آغاز کرد. قرار بود که در مرحله اول، روزانه پنج هزار بشکه نفت از حوزه "آمودریا" در ولایت سرپل استخراج و بعدتر، این رقم به چهل و پنج هزار بشکه در روز برسد ولی به دلیل ادامه ناامنی این طرح به درستی اجرا نشد.
ولایت‌های سرپل و فاریاب دارای سه میدان نفتی به نام‌های "قشقری"، "بازار کمی" و "زمردسای" است که بنا به آمار رسمی مقدار ذخایر تثبیت شده این حوزه حدود ۸۷ میلیون بشکه تخمین شده است.
حوزه‌های نفتی شمال افغانستان با نام‌های "آمودریا" و "افغان-تاجیک" شناخته می‌شود.
همچنین در غرب افغانستن حوزه نفتی تیرپل در ولایت هرات قرار گرفته است که در فاصله ۹۵ کیلومتری مرز ایران قرار دارد که بررسی کاملی از این حوزه صورت نگرفته است. در کنار آن حوزه‌های رسوبی و احتمالی نفت در منطقه "کتواز" ولایت پکتیکا و هلمند نیز تشخیص داده شده است که تحقیق و بررسی کاملی از آن صورت نگرفته است.
ذخایر طبیعی گاز در مناطق خواجه گوگردک، یتیم تاق، خواجه بولان و جرقدوق در جوزجان شناسایی شده است. سایر ذخایر طبیعی گاز نیز در سه ولایت بلخ، جوزجان و سرپل وجود دارد.
بدعهدی چین
خدیجه جوادی، معاون پیشین وزارت معادن افغانستان در مصاحبه‌ای با بی‌بی‌سی فارسی می‌گوید چین که چندین قرارداد بزرگ در این زمینه را که با افغانستان قبلا امضا کرده است، به تعهدات خود پابند نبوده است.
او به قراردادهای سال‌های گذشته نفت و همچنین مس عینک اشاره می‌کند که بنا به دلایلی به ماده‌های قرارداد متعهد نماند.
این مقام پیشین افغانستان می‌گوید که چین همچنین قرار بود کار استخراج معدن زغال سنگ آشپشته بامیان را هم در سال‌های گذشته آغاز کند که بنا به دلایل "و بهانه‌هایی" به آن پابیبند نماند.
خدیجه جوادی به این باور است که چین کار عملی قراردادهای خود را به تعویق می‌اندازد تا مواد به دست آمده را به بالاترین ارزش به بازار عرضه کند و سود بیشتری به دست بیاورد.
تعامل چین با طالبان در استخراج نفت
حکومت طالبان از زمان تصرف قدرت در صدد جلب سرمایه گذاری به ویژه از کشور چین روی معادن افغانستان است.
چند هفته قبل (۱۷ فروردین/حمل) طالبان خبر دادند که یکی از مسئولان شرکت ملی نفت چین با عبدالسلام حنفی، معاون رئیس‌الوزرا (نخست‌وزیر) حکومت طالبان دیدار کرده کرده و گفته است که این شرکت می‌خواهد فعالیت‌های خود را از سر بگیرد.
جزئیات بیشتری در این زمینه منتشر نشده اما خبرگزاری باختر نوشته که آقای حنفی در این دیدار گفته است که "امنیت در افغانستان تامین و زمینه سرمایه‌گذاری فراهم شده است" و طالبان در زمینه تسهیل روند سرمایه‌گذاری به صورت همه‌جانبه همکاری خواهند کرد.
همچنین اخیراً گزارش شد که عبدالغنی برادر، معاون رئیس‌الوزرا (نخست وزیر) و شهاب الدین دلاور، سرپرست وزارت معادن حکومت طالبان به ولایت سرپل در شمال سفر کرده و کار استخراج یک معدن نفت را افتتاح کرده‌اند.
بر اساس گزارش آژانس دولتی باختر که در کنترل طالبان است، آقای دلاور در مراسم افتتاح معدن "قشقری" گفته است عواید این معدن در بازسای افغانستان هزینه خواهد شد و حق اولویت به ولایت سرپل داده خواهد شد.
گفته شده قرار است روزانه به میزان ۲۰۰ تن نفت به ارزش ۱۵۰ هزار دلار از این حوزه به دست بیاید.
پس از روی کار آمدن دوباره طالبان در افغانستان در اواسط آگوست/اوت ۲۰۲۱، روسیه نیز با حکومت سرپرست طالبان مناسبات نزدیکتری داشته است.
چند ماه پس از تسلط طالبان، سخنگوی این گروه اعلام کرد که روسیه سرمایه‌گذاری در حوزه نفت و گاز در افغانستان را بررسی می‌کند.
ذبیح‌الله مجاهد گفت که نمایندگانی از روسیه با مقام‌های طالبان در این زمینه دیدار و گفتگو کرده‌اند.
منابع معدنی و نفت و گاز افغانستان و درآمد استخراج از این منابع در سال‌های اخیر بحث برانگیز بوده است. پیش از تسلط طالبان بر افغانستان سازمان ملل در گزارش‌هایی دروه‌ای به شورای امنیت، استخراج از این منابع را یکی از درآمدهای قابل توجه این گروه حتی در دوران حکومت قبلی ارزیابی کرده بود. از طرفی در سال‌های بعد از حمله آمریکا و متحدانش به افغانستان، شایعه‌های زیادی درباره "بهره برداری پنهانی" از این منابع و "اهمیت استراتژیک" عناصر موجود در خاک برای غرب مطرح بوده است.
ده‌ها میلیون تن مس
وزارت معادن افغانستان در سال ۲۰۱۹ مقدار ذخایر مس در این کشور را تقریبا ۳۰ میلیون تن اعلام کرد.
نقشه راه سکتور معادن افغانستان که توسط این وزارتخانه در همان سال منتشر شد، گفت که ۲۸.۵ میلیون تن مس دیگر در ذخایر کشف‌نشده در سنگ‌های "پورفیری" وجود دارد.
بنابراین مجموع تخیمنی مس در این کشور به حدود ۶۰ میلیون تن می‌رسد که بنا به خبرگزاری رویترز با افزایش تقاضا برای این فلز، ارزش آن به صدها میلیارد دلار می‌رسد.
معدن مس عینک، دومین معدن بزرگ مس جهان به حساب می‌آید که در ولسوالی محمد آغه ولایت لوگر در جنوب این شهر قرار دارد. شیلی بزرگترین معدن مس و ایران سومین معدن بزرگ مس در جهان را دارد.
قرارداد بهره‌برداری و غنی‌‌سازی مس معدن عینک در سال ۲۰۰۸ میان وزارت معدن افغانستان و یک شرکت چینی موسوم به "ام‌سی‌سی" (MCC) برای سی سال امضا شد. قرار بود این شرکت چینی در اول حدود سه میلیارد دلار روی این معدن سرمایه‌گذاری کند. اما روند استخراج این معدن به دلیل اختلاف میان طرف چینی و دولت افغانستان و همچنین ناامنی پیشرفت چندانی را نداشت. اخیراً روزنامه فایننشنال تایمز گزارش داد که در هفته‌های اخیر، چین با طالبان در مورد کار روی مس عینک در جنوب شرقی کابل، گفتگو کرده است.
بنا به خبرگزاری رویترز، شرکت چینی تخمین زده که از این معدن ۱۱.۰۸ میلیون تن مس استخراج کند که ارزش آن با قیمت فعلی بورس فلزات لندن، بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار می‌شود.
اخیراً حکومت طالبان در نشست کابینه خود به کمیسیون اقتصادی خود وظیفه سپرد که در برطرف کردن موانع بر سر راه استخراج معدن مس عینک لوگر دست به کار شود و قرارداد این معدن را دوباره بررسی کنند.
پیش‌بینی شده که با استخراج مس، از این معدن، افغانستان سالانه نزدیک به ۲۴۰ تا ۳۰۰ میلیون دلار درآمد خواهد داشت.
لیتیوم
در یکی از بررسی‌های سازمان فضایی آمریکا (ناسا) ارزش معادن لیتیوم افغانستان، که هنوز استخراج نشده حدود یک تریلیون دلار برآورد شده است.
خانم جوادی می‌گوید زمانی که او معاون وزارت معدن بود (حدود سه سال قبل) هر تن لیتیوم خام افغانستان حدود ۱۳-۱۶ هزار دلار در چین قیمت‌گذاری‌شده بود.
به گفته او موجودیت معادن لیتوم در مناطقی از سه ولایت افغانستان (دشت ناهور غزنی، انار دره فراه، اشترلی دایکندی) ثابت شده است و در ولایت‌های دیگر نیز وجود دارد.
گفته می‌شود معادن لیتیوم افغانستان به طول ۸۵۰ تا ۹۰۰ کیلومتر و عرض ۱۵۰ تا ۲۰۰ کیلومتر از ولایت هرات آغاز می‌شود و تا ولایت نورستان ادامه دارد. عمر این معادن لیتیوم حدود هفتاد سال تخمین زده شده است.
افغانستان، «عربستان سعودی» لیتیوم
از نظر کیفیت، خلوص و غلظت نیز نظر به سازمان زمین‌شناسی آمریکا لیتیوم افغانستان دارای خلوص بالا است.
معاون پیشین وزارت معدن افغانستان می‌گوید در زمان دولت اشرف غنی و دولت‌های پیشین به دلیل ناامنی استخراج لیتیوم به عقب انداخته می‌شد.
بنا به گزارش‌ها افغانستان در یک یادداشت داخلی وزارت دفاع آمریکا در سال ۲۰۱۰ "عربستان سعودی لیتیوم" توصیف شده است. به این معنی که این کشور برای تامین جهانی فلز باتری به همان اندازه که عربستان برای نفت خام اهمیت دارد، می‌تواند مهم باشد.
لیتیوم به طور گسترده در باتری‌های دستگاه‌های الکترونیکی استفاده می‌شود، این منابع در راستای سیاست‌های جهانی برای کاهش تولید میزان گاز‌های گلخانه‌ای حالا منابعی استراتژیک محسوب می‌شود.
گزارش سال ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ سازمان زمین‌شناسی آمریکا اشاره می‌کند که افغانستان دارای ذخایر اسپودومن است که یک ماده معدنی دارای لیتیوم است، اما تخمینی از مقدارآن اریه نشده است. همچنین در گزارش ۲۰۱۹ افغانستان اصلاً اشاره‌ای به لیتیوم نشده است.
خانم جوادی می‌گوید، ایران هم هم قبلا به دولت افغانستان پیشنهاد داده بود که در زمینه استخراج و خالص‌سازی لیتیوم در افغانستان می‌تواند پیش‌قدم شود.
طلا و فلزات دیگر
در گزارش سال ۲۰۱۹ معادن افغانستان همچنین آمده که افغانستان بیش از ۲.۲ میلیارد تن سنگ آهن مواد خام برای فولادسازی با میزان خلوص حدود ۵۷ درصد دارد که ارزش آن بنا به یک برآورد به قیمت فعلی بازار بیش از ۳۵۰ میلیارد دلار است.
معدن حاجی‌گک، از مهمترین معادن آهنگ نیز در منطقه "حاجی گک" در ۴۵ کیلومتری جنوب شرق بامیان واقع شده است.
ناحیه خاک‌ریز قندهار نیز معادن آهن وجود دارد که مقدار آن در حدود ۸.۲۳ میلیون تن تخمین شده است.
معادن آهن در مناطق غوریان هرات، سیاه دره بدخشان و جبل السراج پروان نیز وجود دارد.
افغانستان همچنین دارای معادن محدود طلا است. مقدار طلای افغانستان حدود ۲۷۰۰ کیلوگرم تخمین زده شده است که ارزش آن تقریباً ۱۷۰ میلیون دلار است.
بنا به یک بررسی معادن مهم طلا در مناطق یفتل، ویکادور، راغ بدخشان و مقر غزنی قرار داشته و در ناحیه یفتل چهار رگ احجار کوارتز طلا نیز وجود دارد که در هر تن مواد معدنی آن از یک تا ۸۵ گرم طلا وجود دارد. مقادیری از طلا ئر چاه آب در ولایت تخار، معدن طلا در نورابه، سمتی، معدن حصارک در ولایت لوگر همچنین طلا در ناحیه زرکشان قلات ولایت زابل و منطقه قره دغن ولایت بغلان وجود دارد.
وزارت معادن افغانستان همچنین گفته است که در مناطق مختلف افغانستان فلزات اساسی مثل آلومینیوم، قلع، سرب و روی " وجود دارد.
زغال سنگ و مواد معدنی دیگر
با این حال، در گزارش وزارت معادن آمده که افغانستان دارای ۱۷ نوع مواد معدنی کمیاب به مقدار تخمینی ۱.۴ میلیون تن است که از نظر کاربرد در لوازم الکترونیکی مصرفی و تجهیزات نظامی ارزشمند است.
افغانستان در طول تاریخ منبع اصلی لاجورد نیز بوده است، سنگ آبی تیره و نیمه‌قیمتی که هزاران سال است در ولایت شمالی بدخشان استخراج می‌شود.
بر اساس گزارش سال ۲۰۱۹ افغانستان، بهترین گریدهای لاجورد می‌توانند تا ۱۵۰ دلار در هر قیراط به فروش برسند.
و همچنین سنگ‌های قیمتی دیگر مانند یاقوت و زمرد در ولایت‌های بدخشان و پنجشیر وجود دارد که مقدار تخمینی آن مشخص نشده و به بیشتر به صورت غیرقانونی استخراج و به کشورهای دیگر از جمله پاکستان قاچاق می‌شود.
افغانستان دارای معادن بزرگ و غنی زغال سنگ نیز هست. این معادن از شمال شرقی افغانستان، از بدخشان شروع می‌شود و به صورت پراکنده تا قسمت‌های جنوب غربی افغانستان ادامه پیدا می‌کند. در منطقه دره صوف سمنگانی، از مهمترین معادن زغال سنگ وجود دارد که در سال‌های گذشته به طور غیراستاندارد و گاهی غیرقانونی استخراج می‌شود.
قاچاق زغال سنگ و تالک به پاکستان
پاکستان از مصرف‌کنندگان اصلی زغال سنگ افغانستان است که به گفته خانم جوادی به صورت قاچاق وارد پاکستان می‌شود.
او می‌گوید پاکستان ذخایر زغال سنگ خود را دست نخورده نگهمیدارد و در عوض از زغال سنگ افغانستان استفاده می‌کنند.
عمر معادن زغال سنگ افغانستان هم از صد تا ۱۵۰ سال تخمین زده شده است.
معاون پیشین وزارت معدن افغانستان می‌گوید، این کشور همچنین دارای معادن باریوم، یا گل حفاری است. باریوم عنصری است که از آن به خاطر حفاری چاه‌های عمیق در کف دریاها برای استخراج نفت استفاده می‌شود. او می‌گوید این مواد در سال‌های گذشته به صورت قاچاق به کشورهای دیگر "بیشتر از مرز ایران" فرستاده می‌شد.
معدن تالک افغانستان نیز قابل توجه است. تالک موادی است که در ساخت لوازم آرایشی و بهداشتی و پودر اطفال استفاده می‌شود که به صورت رشته‌ای در کوه‌ها در ولایت ننگرهار وجود دارد. تالک افغانستان سفید رنگ است که ارزش بیشتری دارد و بیشتر در پوشه قرص‌ها نیز از آن استفاده می‌شود.
گزارش‌های متعددی از قاچاق تالک به پاکستان نیز منتشر شده است.
سنگ مرمر افغانستان، نیز که خلوص بالایی دارد و با خلوص مرمر ایتالیا مقایسه می‌شود، و از آن برای مجسمه‌سازی در اروپا استفاده شده است به گفته خانم جوادی از مرز ایران به اروپا قاچاق می‌شده است.
خانم جوادی می‌گوید چون ذخایر انواع زیادی از مواد معدنی در افغانستان وجود دارد، این کشور از سوی برخی زمین‌شناسان "جدول مندلیف" (جدول تناوبی) لقب گرفته است.
منابع آماری که در این گزارش آمده است بنا به داده‌هایی است که قبلا از سوی وزارت معدن افغانستان و همچنین دولت آمریکا ارایه شده است.