ضعف دیپلماسی آب ، باعث عقب ماندگی کشور در دستیابی به حقابه های مرزی شده. پس از هیرمند، اکنون گربه رقصانی همسایه در حقابه ارس، شمال غرب را در معرض تهدید آبی قرار داده که دستور دادستان کل را در پی داشته است.
واقعا نمی دانیم باید تاسف خورد یا خوشحال بود که بالاخره بعد از چند دهه، کمیته ویژه‌ای در وزارت امورخارجه تشکیل شده است تا مسئله مهم حقابه‌ها را پیگیری کند و اجازه ندهد اوضاع آبی‌مان، به غیر از تغییر اقلیم و خشکی آسمان، از ضعف دیپلماسی هم لطمه ببیند.
از شرق تا جنوب و شمال غرب
سال‌هاست کارشناسان حوزه آب، از دیپلماسی ضعیف در دفاع از حقابه رودخانه‌های مرزی گلایه می‌کنند و درباره عواقب آن هشدار می‌دهند. موضوعی که حالا اثراتش در گوشه و کنار کشور قابل مشاهده است؛ یک روز باید با مردم سیستان و بلوچستان در خشکی هامون هم‌غصه شویم، یک روز با مردم خوزستان در گرد و غبار ناشی از خشکی دجله و فرات هم‌نفس شویم و احتمالا در آینده نزدیک باید با مردم آذری‌زبان شمال غرب کشور، در سوگ ارس بنشینیم.
دستور دادستان کل درباره حقابه ارس
شرایط آب‌های مرزی ما، آن‌قدر نگران‌کننده شده که حتی دادستان کل هم لازم دیده ضرورت پیگیری‌اش را گوشزد کند. روز گذشته بود که حجت‌الاسلام «منتظری» در نامه‌ای به وزیر نیرو درباره وضعیت رودخانه مرزی ارس ابراز نگرانی کرد و دستور داد «موضوع حقابه ایران را با جدیت پیگیری کنند تا شاهد ضررهای جبران‌ناپذیر در اقتصاد، کشاورزی، حیات آبزیان و آب شرب هموطنان عزیز ساکن پایین‌دست ارس نباشیم». دادستان کل این نکته را هم متذکر شد که: «اقدام ترکیه به احداث سدهای متعدد در بالادست رودخانه مرزی ارس و دیوارکشی در نقطه صفر مرزی، باعث کاهش دبی رودخانه و مسدود شدن کلیه مسیل‌ها و گذرگاه‌های آب در منطقه و متعاقبا گسترش ریزگردها از مناطق غربی و جنوبی کشور شده است». ورود دادستان کل به این موضوع، اگرچه اتفاق مبارکی برای جدی‌تر شدن پیگیری اقدامات این حوزه است، اما این معنا را هم دارد که گویا دیپلماسی آب در کشور ما یک واجب فراموش‌شده است و تاکنون جدیت کافی برای آن وجود نداشته است.
تشکیل یک کمیته ویژه در سال 1401 !
شنیدن این ادعا چندان برایمان عجیب نیست که «دیپلماسی آب در کشور ما تاکنون صرفا شامل اقدامات مقطعی بوده و هیچ ساختار و ساز و کار جدی برای آن نداشته‌ایم». این ادعا را یک منبع آگاه در وزارت نیرو در گفت‌وگو با "روزنامه خراسان" مطرح می‌کند و می‌گوید: «بعد از سال‌ها، تازه در سال 1401 برای اولین‌بار، کمیته ویژه پیگیری حقابه‌های مرزی در وزارت امور خارجه تشکیل شده است». البته مرور صحبت‌های 22 فروردین‌ماه وزیر امور خارجه کشورمان که گفت «برای حقابه‌ها، در وزارتخانه کمیته‌ای تشکیل داده‌ایم که تاکنون دو یا سه جلسه داشته است»، هم مهر تاییدی بر صحت این ادعاست.
دیپلماسی یک کار بلندمدت است، نه مقطعی
منبع آگاه ما به یک نکته مهم دیگر هم اشاره و تصریح می‌کند: «نمی‌شود دیپلماسی آب را این گونه مدیریت کرد که مثلا هر وقت بحران آب در سیستان و بلوچستان تشدید شد، یک‌باره به فکر مذاکره با افغانستان بیفتیم و از آن‌ها بخواهیم دریچه سدها را باز کنند؛ این دیپلماسی باید بلندمدت باشد تا نتیجه بدهد و حقابه‌های ما به طور مستمر تامین شود». او تاکید می‌کند: «می‌توان با یک دیپلماسی فعال، مشارکت منطقه‌ای در حوزه آب ایجاد کرد تا همه همسایگان از مزیت‌های آن بهره‌مند شوند و این دارایی طبیعی مشترک، به عامل پیوندهای بیشتر تبدیل شود، نه بهانه‌ای برای تسلط کشورهای بالادست».
ترکیه چه می خواهد؟
نگرانی از تسلط کشورهای بالادست رودخانه‌های مرزی و تبعات آن برای کشورهای پایین‌دست، یک تحلیل کارشناسی است و به عنوان نمونه، احمدکاظمی دکترای حقوق بین‌الملل با اشاره به پروژه سدسازی‌های ترکیه (گپ)، توئیت کرده است: «آثار سدهای آتاترک و ایلیسو: بیابان‌زایی در خوزستان - آثار سدهای کاراکورت توزلوجا و سویلمز روی ارس: بحران کشاورزی در آذربایجان شرقی و غربی و اردبیل».
او تصریح کرده است: «هیچ کشوری به اندازه ترکیه ناقض حقوق بین‌الملل محیط زیست نیست و در هیدروپلیتیک ترکیه، آب سلاح است». صدیف بدری نماینده اردبیل هم هشدار داده است: «تداوم احداث سدهای بالادست ارس در ترکیه، دشت مغان ایران را به دشت لم‌یزرع تبدیل خواهد کرد و برای جلوگیری از این اتفاق باید به موضوع رسیدگی شود». وزیر امور خارجه هم درباره این پیگیری‌ها گفته: «در مدتی که مسئولیت دستگاه دیپلماسی را برعهده گرفتم، با وزیر خارجه ترکیه درباره سدهایی که روی ارس زده شده و می‌تواند تاثیرگذار باشد، گفت‌وگو کرده‌ایم»؛ اقدامی قابل تقدیر، اگر که صرفا درحد گفت‌وگوهای بدون اقدام باقی نماند...
4 پیشنهاد برای تقویت دیپلماسی آب در قبال همسایگان
از جمله پژوهش‌های انجام‌شده در حوزه دیپلماسی آب، مقاله‌ای به قلم «محمدرضا دهشیری» دکترای علوم سیاسی و استاد دانشکده روابط بین‌الملل وزارت خارجه است که در فصلنامه سیاست‌های راهبردی و کلان، متعلق به دبیرخانه مجمع تشخیص مصلحت نظام، منتشر شده است. در این مقاله برای تقویت و فعال‌سازی دیپلماسی آب، 4 پیشنهاد ارائه شده است:
1. مجزا کردن حوزه آب از حوزه سیاسی
2. مشخص کردن رژیم حقوقی حاکم بر منابع آب مشترک
3. استفاده از تجربیات کشورهای موفق در زمینه دیپلماسی آب
4. تفکیک دیپلماسی آبی کشور در قبال کشورهای فرادست و فرودست با رویکرد تعامل، مذاکره، چانه‌زنی و امتیازگیری