ایران از سال 1397 تاکنون 116 میلیارد دلار کاهش درآمدهای نفتی را تجربه کرده که نتیجه تحریم‌ها بوده است. 116 میلیارد دلاری که می‌توانست منابع توسعه صنعت نفت و پروژه‌های عمرانی، سهم صندوق توسعه ملی و سایر هزینه‌های کشور از مخارج جاری گرفته تا هزینه واکسیناسیون کرونا باشد.
اما این عدم‌النفع ناشی از تحریم‌ها که قابل جبران هم نیست، موجب شده تا دولت دوازدهم در شرایطی سخت‌تر از دولت یازدهم به پایان برسد. به همین ترتیب نیز، دولت سیزدهم کار خود را با مشکلات بزرگتری به نسبت دولت‌های قبل شروع می‌کند.
بر‌اساس گزارش‌های ماهانه اوپک و منابع ثانویه، می‌توان تقریباً به این مسأله پی برد. برای مثال، در سال 2013 که دولت یازدهم کار خود را در ماه اوت آن سال آغاز کرد، ایران به‌صورت میانگین روزی 2 میلیون و 693 هزار بشکه تولید می‌کرد که از این میزان حدود یک میلیون و700 هزار بشکه در روز مصرف پالایشگاه‌های داخلی بود و مابقی صادراتی. آن سال ایران زیر فشار تحریم‌های بین‌المللی بود؛ اما برای مقدار معینی معافیت فروش نفت (نفت در برابر غذا و دارو) داشت و تقریباً 700 هزار بشکه تا 900 هزار بشکه در روز نفت صادر می‌کرد.
اما در سال 2017، یعنی سال نخست دولت دوازدهم (به میلادی) میزان تولید نفت خام کشور به 3 میلیون و 813 هزار بشکه در روز رسیده بود. در آن سال ایران بیش از 2.1 میلیون بشکه در روز صادرات نفت انجام می‌داد که به سبب اجرای برجام در سال 2015 میلادی بود.
با این حال، از سال 2018 و با شروع تحریم‌های امریکا شرایط مجدداً تغییر کرد و خریداران نفت ایران از ترس تحریم‌های امریکا، یکی پس از دیگری از لیست مشتریان نفتی کشور خارج شدند. به طوری که بر اساس گزارش منابع ثانویه اوپک، در سه ماهه دوم سال 2018 میانگین تولید نفت ایران حدود 3 میلیون و 818 هزار بشکه در روز برآورد شده است؛ اما در 3 ماهه سوم این میانگین به 3 میلیون و 603 هزار بشکه در روز و در سه ماهه چهارم به 3 میلیون بشکه در روز رسید.
پس از این تاریخ نیز ریزش صادرات نفت ایران، کاهش تولید را ادامه دار کرد. به طوری که میانگین صادرات نفت خام ایران در سال 2019، حدود 2 میلیون و 356 هزار بشکه در روز و در سال 2020 نیز یک میلیون و 988 هزار بشکه در روز برآورد شده است. این درحالی است که باید از تمام این ارقام تولید میزان مصرف داخلی پالایشگاه‌های کشور را کم کرد و مصرف داخلی تقریباً 1.7 میلیون بشکه در روز برآورد می‌شود.
حالا در آخرین گزارش اوپک بر اساس برآورد منابع ثانویه آمده است که در ماه ژوئن (خرداد-تیر) میزان تولید نفت خام ایران حدود 2 میلیون و 470 هزار بشکه در روز بوده است و احتمالاً دولت سیزدهم نیز با تولید نفتی در همین محدوده کار خود را آغاز خواهد کرد. هرچند که گزارش منابع رسمی از دوره تحریم در دسترس نیست و آمار منابع ثانویه حدودی است.
فاصله تولید نفت ایران میان سال‌های 2013 تا 2021
آنچه گفته شد روند تاریخی تولید نفت ایران از سال 2013 تا ژوئن 2021 بود. بر اساس این آمار، دولت یازدهم با تولید نفتی در حدود 2 میلیون و 700 هزار بشکه در روز شروع شد و بعد از یک اوج‌گیری تا نزدیکی 4 میلیون بشکه در روز (پسابرجام) در 3 سال اخیر بشدت عقب‌نشینی کرد. البته امریکا هدف صفر کردن صادرات نفت ایران را پیش گرفته بود و حداکثر فشار را روی این بخش اعمال کرد. صادرات نفت این دوره تحریمی که با بیماری کرونا و کاهش تقاضای بازار نیز مصادف بود، حداقل شد اما صفر نشد.
و حالا دولت سیزدهم کار خود را در حالی شروع می‌کند که تولید نفت ایران در حدود 2 میلیون و 500 هزار بشکه در روز است. به عبارتی در 3 سال پایانی دولت دوازدهم و آغاز به کار دولت سیزدهم شرایط صادرات نفت ایران به مراتب سخت‌تر از سال پایانی دولت دهم است.
افت شدید درآمدهای نفتی
بررسی روند قیمتی نفت نیز نشان می‌دهد که دولت دوازدهم یکی از ناکام‌ترین دولت‌های دو دهه اخیر در زمینه کسب درآمد نفتی بوده است. به عبارتی؛ حتی اگر نفتی هم صادر و درآمدی نیز برای کشور ایجاد می‌شد؛ نخست آنکه، راه دسترسی به این درآمد چندان آسان نبود و تا پول به دست ایران برسد، ریزش‌های قابل توجهی ناشی از دور زدن تحریم‌ها رقم می‌خورد؛ دوم آنکه، در عرصه جهانی به سبب شیوع ویروس کرونا و کاهش تقاضا برای نفت، طی سال 2020 قیمت‌ها به قعر تاریخی خود یعنی از دهه 1990 رسید. مجموع این مسائل، کاهش شدید درآمدها را در پی داشت.
آمارهای مستند از شاخص برنت به عنوان معیار جهانی نفت خام نیز این مسأله را نشان می‌دهد. به این ترتیب که در سال 2013 میانگین قیمت نفت 97.98 دلار در بشکه و در سال 2014 حدود 93.17 دلار در بشکه بوده است.
اما در سال 2015 قیمت‌ها شروع به ریزش می‌کند و میانگین قیمت نفت در این سال به 48.66 دلار در بشکه می‌رسد. در سال 2016 قیمت نفت در میانگین 43.29 دلار در بشکه خلاصه می‌شود. اما در سال 2017 و با شکل‌گیری توافق کاهش تولید اوپک و بعدها اوپک پلاس روند افزایشی قیمت نفت آغاز و میانگین قیمت‌ها در این سال 50.80 دلار در بشکه ثبت شد. در ادامه در سال 2018 میانگین قیمت‌ها 65.23 دلار در بشکه و در سال 2019 در حدود 56.99 دلار در بشکه بود. تا 2020 که آغاز همه‌گیری کرونا بود و میانگین قیمت‌ها با وجود کاهش 10 میلیون بشکه‌ای تولید روزانه اوپک پلاس به 39.68 دلار در بشکه رسید.
تاکنون در سال 2021 میانگین قیمت‌ها در محدوده 63.87 دلار در بشکه بوده است و کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند که احتمالاً امسال و سال 2022 قیمت نفت روند افزایشی خود را ادامه می‌دهد و حتی در 2022 به 100 دلار در بشکه نیز می‌رسد که نتیجه کاهش سرمایه گذاری‌های نفتی در سال 2020 است.
116 میلیارد دلاری که از دست رفت
حالا با توجه به میزان تولید و صادرات نفت کشور و قیمت‌ها در این سال‌ها می‌توان به این موضوع پرداخت که چرا حسن روحانی در آخرین مصاحبه تلویزیونی خود به عنوان رئیس جمهور دولت یازدهم و دوازدهم کاهش درآمد نفتی کشور به سبب تحریم‌ها را 116 میلیارد دلار عنوان کرد.
ایران در نبود تحریم‌ها می‌توانست روزانه 3.901 میلیون بشکه در روز نفت تولید کند. اما وقتی میزان تولید سالانه را از این رقم کم می‌کنیم، نمایان می‌شود که سال 2018 (از ماه آوریل تا دسامبر) حدود 471 هزار بشکه در روز، سال 2019 حدود یک میلیون و 545 هزار بشکه در روز، سال 2020 حدود یک میلیون و 918 هزار بشکه در روز و در سال 2021 (از ژانویه تا آوریل) حدود یک میلیون و 670 هزار بشکه در روز تولید نفت ایران و به تعبیری دیگر صادرات آن کم شده است.
این ارقام را وقتی در میانگین قیمتی ضرب می‌کنیم عدم‌النفعی بیش از 83.1 میلیارد دلار می‌شود. به این عدد باید کاهش درآمد ناشی از ناتوانی در صادرات میعانات گازی را نیز اضافه کرد که در نهایت رقم 116 میلیارد دلار کاهش درآمد نفتی (نفت خام به علاوه میعانات گازی) به دست می‌آید. این رقم بخشی از علل عدم توسعه چند سال اخیر را توضیح می‌دهد؛ وقتی برای یک پروژه مانند فاز 11 پارس جنوبی 5 میلیارد دلار سرمایه نیاز بود. هرچند که تکنولوژی نیز در کنار سرمایه نیاز است.
اما جدا از این مسائل و اینکه چه اتفاقی در این 3 سال رقم خورد، به نظر می‌رسد که دولت سیزدهم باید روی احیای بازار از دست رفته نفت خام و جبران این عدم‌النفع کشور که در اصل منافع ملی محسوب می‌شود، تمرکز جدی‌تری داشته باشد. دستیابی به این درآمد، مسأله‌ای جدا از خام فروشی نفت و وابستگی اقتصاد کشور به درآمدهای نفتی است. همان‌طور که امروز امریکا، روسیه و عربستان به عنوان 3 تولید کننده بزرگ نفت خام ظرفیت تولید در محدوده 12.5 الی 11.5 میلیون بشکه در روز نفت را دارند و بزرگترین صادرکنندگان نفت نیز هستند.
در این باره فریدون برکشلی، تحلیلگر بازار نفت به «ایران» می‌گوید: «بازار نفت امنیت می‌خواهد و بدون ظرفیت مازاد، احساس ثبات و امنیت ندارد. بخصوص آنکه گفته می‌شود قیمت‌ها در آستانه رسیدن به 100 دلار در بشکه است و این باعث نگرانی مصرف کنندگان نسبت به شرایط پس از ریشه‌کن شدن بیماری کروناست. اما در میان تولیدکنندگان، ظرفیت واقعی و قابل تحقق و رؤیت مربوط به ایران است. مابقی تولیدکنندگان طبل توخالی بوده‌اند و عراق، عربستان و روسیه به نوعی اعتماد بازار را از خود سلب کرده‌اند. امید بازار به ایران است و مجال مجادله نیست. هرچند که امریکا تازه بازی با کارت نفت ایران را درک کرده است.»