هرچند برخی از ناظران سیاسی انتظار داشتند برنامه هسته‌ای ایران و بازگشت به برجام از اولویت‌های نخستین دولت جدید آمریکا باشد، اما بعد از گذشت حدود دو هفته از ورود جو بایدن به کاخ سفید هنوز اتفاق خاصی در خصوص سرنوشت توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ موسوم به برجام رخ نداده است.
نه تنها جو بایدن که تقریبا تمام نیروهای دستگاه سیاست خارجی او پیش از انتخابات از لزوم بازگشت آمریکا به برجام سخن گفته بودند اما دست‌کم در زبان عمل در روزهای اخیر تهران و واشنگتن توپ را در زمین دیگری انداخته‌اند.
رهبر معظم انقلاب عنوان کردند: ایران تنها در صورتی به تعهدات برجامی خود باز می‌گردد که آمریکا کلا تحریم‌ها را در عمل لغو کند. پس از آن ایران، بعد از راستی‌آزمایی رفتار آمریکا، به تعهدات برجامی‌اش باز خواهد گشت.
حالا با این شرایط پیچیده و در حالی که تهران و واشنگتن، توپ را در زمین دیگری می‌اندازند، بازگشت به توافقی که دیگر هیچ‌کدام از دو طرف به آن پایبند نیستند تا چه اندازی عملی است؟
افزایش سرعت کاهش تعهدات برجامی ایران
ایران در ماه‌ها و به ویژه هفته‌های اخیر سیکل کاهش تعهدات خود در برجام را سرعت بخشیده، سیاستی که احتمالا با هدف افزایش قدرت چانه‌زنی تهران پای میز مذاکره احتمالی با دولت جدید آمریکا در دستور کار قرار گرفته است. اما این روند از سوی ایران تا کجا ادامه خواهد یافت؟
الی گرانمایه معاون مدیر برنامه خاورمیانه، در شورای روابط خارجی اروپا در این خصوص می‌گوید: «ایران دو مسئله را شفاف کرده است؛ نخست آنکه درهای مذاکره دیپلماتیک با آمریکا باز است و تهران حاضر است به تعهدات خود در برجام باز گردد و دوم اینکه فرصت برای انجام این کار بسیار محدود خواهد بود. ایران اخیرا غنی‌سازی اورانیوم را به ۲۰ درصد رسانده و ۲۱ فوریه را به عنوان آخرین فرصت زمانی برای رفع تحریم‌های آمریکا معین کرده است. ایران اعلام کرده در غیر این صورت به اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی پایان خواهد داد.»
نمایندگان مجلس طرحی را تصویب کرده‌اند که بر اساس آن در صورتی که تحریم‌های آمریکا تا قبل از ۲۱ فوریه لغو نشود، دولت مکلف خواهد بود بازرسان آژانس را از کشور اخراج کند و به اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی پایان دهد. روندی که در صورت اجرا می‌تواند باز هم مسیر احیای توافق هسته‌ای را پیچیده‌تر کند. هرچند تقریبا قطعی به نظر می‌رسد که خواسته نمایندگان مجلس به ویژه تا زمان تعیین شده عملی نخواهد شد اما فشار این موضوع بر طرف آمریکایی سنگینی خواهد کرد. هرچند مشخص نیست طرف آمریکایی تا چه اندازه این تهدیدها را جدی می‌گیرد.
آنچه مشخص است این است که پیچیدگی در تنظیم شرایط بسیار بالا است. جواد ظریف روز شنبه ۱۸ بهمن در گفتگو با روزنامه همشهری اعلام کرد در میان مقامات ایران اجماعی برای مذاکره با آمریکا وجود ندارد و وارد شدن به مذاکره بدون اجماع هم کار درستی نیست.
اما تنظیم شرایط دو طرف با یکدیگر با دشواری‌های زیادی رو به روست. ایران انتظار دارد ابتدا تحریم‌هایش کامل لغو شود و بعد از آن تعهدات برجامی خود را عملی کند، آن‌هم در حالی که گزارش‌هایی که از واشنگتن می‌اید حاکی از آن است که کاخ سفید برنامه‌ای برای لغو تحریم‌های اساسی، آن‌هم در مراحل ابتدایی ندارد.
این در حالیست که مقامات کشورمان انتظار دارند گام نخست رفع تحریم‌ها از سوی آمریکا برداشته شود.
رهبر معظم انقلاب امروز یکشنبه ۱۹ بهمن و در دیدار با جمعی از فرماندهان نیروی هوایی اعلام کرد این ایران است که حق دارد شرط معین کند. رهبر انقلاب در ادامه افزودند: «اگر می‌خواهند ایران به تعهدات برجامی برگردد آمریکا باید تحریم‌ها را کلا و در عمل لغو کند و ما بعد راستی‌آزمایی کنیم و ببینیم که درست تحریم‌ها لغو شده، آن‌وقت به تعهدات برجامی برمی‌گردیم.»
دیپلماسی آمریکا در قبال ایران
برخلاف آنچه تهران انتظار دارد، اخبار منتشر شده از واشنگتن نشانی از رفع ابتدایی تحریم‌ها در آینده نزدیک ندارد. بلومبرگ روز شنبه ۶ فوریه در گزارشی اختصاصی و به نقل از ۴ منبع از درون دولت آمریکا گزارش داد که جو بایدن قصد دارد بدون اینکه تحریم‌های اساسی ایران نظیر نفت و بانک مرکزی را لغو کند، در نظر دارد فشار مالی بر ایران را تا حدودی کاهش دهد. در این گزارش آمده است که واشنگتن احتمالا در خصوص پول‌های بلوکه شده ایران در کره جنوبی، مجوزهایی را به سئول اعطا می‌کند و همچنین از اعطای وام صندوق بین‌المللی پول به ایران حمایت می‌کند.
همچنین گفته می‌شود بخش مهمی از این مجوزها به تجهیزات پزشکی و کمک‌های بشردوستانه در زمینه مبارزه با ویروس کرونا و تهیه واکسن اختصاص خواهد داشت.
این ایده هرچند می‌تواند در گام نخست، به عنوان حرکتی اعتماد ساز از سوی ایران تفسیر شود، اما تردیدهای زیادی وجود دارد که مخالفان دولت راضی شوند بدون لغو تحریم‌های اساسی بانکی و نفت، مسیری برای گفتگوی تهران و واشنگتن ایجاد شود. به ویژه آنکه رهبر انقلاب به صراحت تاکید کردند ابتدا باید کلیه تحریم‌ها در عمل لغو شوند.
هرچند عموم نیروهای سیاست خارجی در دولت بایدن پیش از انتخابات، از لزوم بازگشت به توافق هسته‌ای با ایران سخن گفته‌بودند اما به نظر می‌رسد هنوز خط مشخصی در این خصوص ترسیم نشده است و گروه‌های مختلف سیاسی صاحب‌نظر در حال بحث و رایزنی در باره تدوین سیاست واشنگتن در قبال ایران هستند.
سی‌ان‌ان در گزارشی اختصاصی که ۶ فوریه منتشر کرد به نقل از یک مقام ارشد در دولت بایدن می‌نویسد: «دولت بایدن در تلاش است تا در خصوص چگونگی رویکرد آمریکا در بازگشت به توافق هسته‌ای به جمع‌بندی برسد. در حال حاضر اولین خطوط لازم برای این منظور ترسیم شده و نیروهای مختلف در دولت در حال شکل‌دهی به سیاست ایالات متحده در این خصوص هستند.»
از سوی دیگر دولت جو بایدن برخلاف دونالد ترامپ تلاش دارد که در تمام اظهارنظرهای خود بر اهمیت رایزنی و گفتگو با متحدان ایالات متحده تاکید کند. جن ساکی، سخنگوی کاخ سفید چندین بار در پاسخ به پرسش‌های درباره رویکرد دولت جدید آمریکا در قبال ایران از لزوم رایزنی و گفتگو با متحدان آمریکا گفته است. موضوعی که طبیعتا باعث ایجاد تاخیر در اتخاذ سیاست‌های دولت جدید آمریکا در قبال ایران نیز بشود.
میانجی اروپایی
در این شرایط یکی از موضوعاتی که می‌تواند گام‌های متناظر دو طرف را با یکدیگر هماهنگ سازد حضور بازیگر میانجی و یا نیرویی است که بتواند گام‌های دو طرف را با یکدیگر هماهنگ سازد. جواد ظریف در گفتگوی خود با کریستین امانپور در سی ان ان به این موضوع اشاره کرد و گفت: «جوزپ بورل به عنوان هماهنگ کننده کمیسیون مشترک برجام می‌تواند قدم‌ها را در مشورت با ایران و آمریکا هماهنگ نماید.» نقشی که می‌تواند زمینه را برای همسان‌سازی گام‌های دو طرف هموار سازد.
باربارا اسلاوین، عضو ارشد شورای آتلانتیک آمریکا در این رابطه می‌گوید: «ایده ظریف در گفتگو با سی‌ان‌ان برای من جالب بود. ما پیشتر در شورای آتلانتیک این ایده را طرح کردیم که بورل می‌تواند نقش مهمی در تشکیل گفتگوها میان دو طرف ایفا کند. اگر دولت جو بایدن رسما اعلام کند که می‌خواهد به توافق باز گردد، ممکن است اجازه پیدا کند در کمیسیون مشترک برجام شرکت کند و از آن به عنوان پوشش گفتگوهای مستقیم با ایران در جهت تعیین مراحل اجرای تعهدات دو طرف و همسان سازی آنها استفاده کند.»
اما تنها بورل و اتحادیه اروپا نیستند که برای گزینه میانی مطرح شده‌اند. امانوئل ماکرون دیگر سیاستمداری است که ابراز علاقه کرده در مقام یک «میانجی صادق» وارد عمل شود. میانجی که اظهار نظرهایش چندان مورد پسند ایران واقع نشده است. ماکرون در گفتگویی با شبکه العربیه از لزوم حضور عربستان سعودی در مذاکرات احیای برجام سخن گفته بود. رئیس جمهوری فرانسه همچنین تاکید کرده که نیاز است در خصوص موضوعات گسترده‌تری با ایران گفتگو شود.
ایران اما بسیار سریع به اظهارات رئيس جمهوری ۴۴ ساله فرانسه پاسخ داد. حسن روحانی ۲ فوریه اعلام کرد: «هیچ فرد، کشور و یا بند جدیدی به برجام اضافه نمی‌شود. «برجام حاصل ۱۲ سال مذاکره و فعالیت بوده و اگر کشورهای درگیر این توافق دوست دارند در این توافق باشند، «اهلا و سهلا» و اگر دوست ندارند هم «اهلا و سهلا، بروند دنبال زندگی خودشان».
آیا برجام احیا می‌شود؟
اگر در یک موضوع اتفاق نظر وجود داشته باشد این است که امیدها برای احیای توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵، بسیار بیشتر از یک سال پیش است. اما در عین حال شرایط به آن همواری که طرفداران توافق تصور می‌کردند با به قدرت رسیدن جو بایدن پیش خواهد رفت نیز نبوده است.
در هفته‌های آینده و احتمالا پیش از پایان فوریه، شاهد وضوح بیشتری در سیاست ایالات متحده آمریکا در قبال این ماجرا خواهیم بود. نخستین گام می‌تواند این باشد که هر دو طرف تنش‌ها در خاورمیانه را کاهش دهند. در مرحله بعد دولت بایدن می‌تواند با صراحت عزم خود را برای بازگشت به برجام اعلام کند و در عین حال سیگنال‌هایی اعتمادساز برای ایران ارسال کند که به ویژه به سهولت تجارت تهران بینجامد.»
معاون مدیر برنامه خاورمیانه، در شورای روابط خارجی اروپا در ادامه می‌افزاید: «اقدام واقع بینانه دیگر حضور ایالات متحده در نشست کمیسیون مشترک برجام به عنوان عضو ناظر است. در پرتو حضور در این نشست، ایران و آمریکا می‌توانند بر روی نقشه راه و اقدامات فنی دو طرف برای بازگشت به برجام با یکدیگر گفتگو کنند.»
با این حال، بخش دیگری از موضوع نزدیک بودن دولت روحانی به روزهای پایانی خود است، موضوعی که می‌تواند تردیدها را در کاخ سفید در خصوص پیشبرد سریع روند مذاکرات افزایش دهد. واشنگتن می‌تواند این گزینه را مد نظر قرار دهد که بعد از کمتر از ۸ ماه دیگر با دولتی دیگر در ایران سر و کار خواهد داشت و شاید بهتر باشد توافقات نهایی خود را با دولتی در ایران پیش ببرد که قرار است در ۴ سال آینده در راس قدرت باشد.
این فرض البته خطرات متقابلی هم خواهد داشت و آن احتمال روی کار آمدن گروهی کاملا متفاوت از دولت کنونی در ایران است. سیاستمدارانی که در سالهای اخیر نه تنها برجام را نقد کرده‌اند که اصل و اساس مذاکره با آمریکا را زیر سوال برده‌اند. در نتیجه خوش‌بینی کمی وجود دارد که در صورت به قدرت رسیدن منتقدان سیاست خارجی روحانی در انتخابات خرداد ۱۴۰۰، همچنان گزینه مذاکره با آمریکا در پاستور طرفدار داشته باشد.
اما این در حالیست که ایران معتقد است ابتدا باید آمریکا تحریم‌ها را لغو کند، چرا که این واشنگتن بوده که ابتدا از برجام خارج شده و در طرف مقابل وزیر خارجه ایالات متحده می‌گوید ابتدا ایران باید به تعهدات خود در برجام بازگردد. این تصویر و برداشت متفاوت از ماجرا را که می‌توان آن‌را ماهیت بین‌الاذهانی واقعیت خواند در نظریه سازه‌انگاری روابط بین‌الملل نقش کلیدی دارد. به تعریف این مفهوم، طرفین بر اساس باور و تصویر خود، واقعیت را تفسیر می‌کنند، روایتی که می‌تواند از سوی دو طرف صحیح باشد اما لزوما تمامِ واقعیت نیست. در چنین شرایطی، زمان مشخص خواهد کرد که طرفین تا چه اندازه بر لزوم پیگیری تصویر خود تاکید می‌کنند و تا چه اندازه با مصالحه و دیپلماسی حاضر می‌شوند بازی با حاصل جمع صفر را به معادله‌ای برد- برد تبدیل نمایند.