طلا به سبب ويژگي‌هاي خاصش همواره مورد توجه بوده است. بخشي از اين توجه به سبب خاصيت حفظ اين فلز گرانبهاست. به‌عنوان مثال براساس شواهد تاريخي، 2576 سال پيش در دوران سلطه نبوكدنذر پادشاه بابل با 28.35 گرم (يك انس) طلا مي‌توانستيد 350 قرص نان بخريد. اگر اين مقدار را به قيمت حال برگردانيم يك انس طلا تقريبا برابر با 1174دلار است كه توانايي خريد همان تعداد ۳۵۰قرص نان از قرار هر قرص 3.35 دلار را فراهم مي‌آورد. اين خلل‌ناپذيري در ارزش طلا در طول قرون و اعصار، آن را بهترين گزينه براي ذخيره‌سازي ارزش كرده است تا آنجا كه برخي محققان اين ويژگي را «ثابت طلا» مي‌نامند. بدين معنا كه در بلندمدت طلا بهترين كالاي پولي با خاصيت ضدتورمي است.
براي ما ايرانيان نيز كه مدام در معرض تورم دو رقمي بوده‌ايم طلا چيز ديگريست و حكم قلك روز مبادا را دارد و چنان دور از ذهن نيست كه همگي عايدي‌هايمان را با قيمت سكه طلا مقايسه مي‌كنيم. از اين رو سكه طلا به‌عنوان يك كالا ملموس‌تر از نرخ تورم كه صرفا يك عدد آماريست مي‌نمايد. در اين نوشته سعي بر اين است كه تغييرات هزينه متوسط خانوار ايراني را بر پايه تغيير همزمان قيمت سكه طلا بسنجيم. براي اين منظور متوسط هزينه كل سالانه خانوار شهري و روستايي را بر قيمت سكه طلا در همان سال تقسيم مي‌كنيم تا عدد حاصله بيانگر توان خريد سكه توسط خانوار ايراني در آن سال باشد.
البته براي اين منظور فرضياتي لازم است؛ نخست اينكه به سبب خطاي ذاتي محاسبه متوسط درآمد خانوار كه غالبا به سبب كمتر گزارش كردن سيستماتيك درآمد پيش مي‌آيد، ما ناگزيريم بپذيريم بهترين تخمين ما از درآمد خانوار، هزينه خانوار است. به معناي ديگر فرض است كه يك خانوار ايراني همان مقدار كه خرج دارد برج دارد و هزينه و درآمدش يكسان است كه البته چندان دور از ذهن هم نيست. ديگر آنكه فرض كنيد يك خانوار شهري يا روستايي تمام هزينه (درآمد) خود را صرف خريد سكه طلا مي‌کند. اگرچه اين امر دور از ذهن مي‌نمايد، ليكن به ما كمك مي‌كند تا روند تغييرات هزينه خانوار را بررسي كنيم و نسبتي از متوسط توان خريد سكه طلا توسط يك خانوار شهري يا روستايي به‌دست آوريم.
آمار متوسط هزينه خانوار در قالب سري زماني 32ساله (1392-1361) اخير از سايت مركز آمار ايران استخراج شده است. به‌علاوه باتوجه به دسترسي به قيمت سكه طلا طرح قديم در 32 سال اخير (سايت خبرگزاري مهر) سكه طرح قديم به‌عنوان نماينده قيمت سكه طلا در نظر گرفته شده است.
نمودار 1 متوسط هزينه خانوار يك خانوار شهري و روستايي و قيمت سكه طلا را ترسيم مي‌کند. آنچه مشخص است حركت تنگاتنگ متوسط هزينه خانوار و قيمت سكه طلاست كه نشان مي‌دهد هر دو متغير به‌طور همزمان تحت تاثير افزايش سطح عمومي قيمت‌ها قرار دارند. در اين 32سال متوسط قيمت سكه طلا 168هزار تومان بوده است. در همين دوره متوسط هزينه يك خانوار شهري 4ميليون و 61هزار تومان و متوسط هزينه يك خانوار روستايي دوميليون و 531هزار ريال ثبت شده است. حداقل قيمت سكه و هزينه خانوار (شهري و روستايي) مربوط به ابتداي دوره و سال 61 و حداكثر قيمت سكه متعلق به سال 91 بوده است. اما بيشينه هزينه خانوار (شهري و روستايي) متعلق به سال 92 است.
با اين مقدمه، نمودار 2 توان خريد سكه طلا توسط خانوار شهري و روستايي را مابين سال‌هاي 1361 تا 1392 نشان مي‌دهد. در اين 32 سال هر خانوار شهري تقريبا به‌طور متوسط توان خريد سالانه 31سكه را داشته است در حالي كه اين رقم براي خانوار روستايي سالانه 19 عدد سكه بوده است. بيشترين توان خريد سكه براي خانوار شهري در سال 1381 با تقريبا 50 سكه در سال و براي خانوار روستايي در سال 1383 با توان خريد سالانه 32سكه در سال بوده است. به همين ترتيب كمترين ميزان توان خريد سكه براي خانوار شهري 12عدد در سال 1391 و براي خانوار روستايي 8عدد سكه در سال 1366 بوده است. در مجموع اين 32 سال يك خانوار شهري مي‌توانست 978 سكه طلا طرح قديم و يك خانوار روستايي 601سكه طلا طرح قديم خريده و انباشت كند.
نمودار 3 روند تغييرات قيمت سكه طلا (طرح قديم) و متوسط هزينه خانوار شهري و روستايي (خالص) را براي سال‌هاي 1362 تا 1392 نشان مي‌دهد.
متوسط هزينه خانوار شهري در دوره مورد مطالعه سالانه 19.54درصد و متوسط هزينه خانوار روستايي در همين دوره سالانه 19.97درصد افزايش يافته است. اما قيمت طلا در همين مدت افزايش سالانه 22.81درصد را تجربه كرده است. بيشترين افزايش هزينه متوسط خانوار شهري 42درصد و براي خانوار روستايي 52درصد بوده است كه هر دو در سال 1374 اتفاق افتاده است. قيمت سكه اما بيشترين افزايش را در سال 1390 و به ميزان 107درصد تجربه كرده است. كمترين ميزان تغيير در هزينه متوسط خانوار در سال 1365 براي خانوار شهري 2.7درصد و براي خانوار روستايي در سال 1364 و به ميزان 1.02درصد بوده است. بيشترين كاهش قيمت سكه مربوط به سال 1392 و به ميزان 28.26درصد بوده است.
اما اگر دوره زماني مورد مطالعه را به ادوار هشت ساله اول (1368-1375)، هشت ساله دوم (1376- 1383) و هشت ساله سوم (1384-1391) تقسيم كنيم مشاهده مي‌شود كه متوسط توان خريد خانوار شهري ايراني در هشت سال دوم حداكثري و در دوران هشت ساله اول حداقلي است در حالي كه دوره هشت ساله سوم جايگاهي بينابيني دارد. با اين حال اگر درصد تغييرات را ملاك قرار دهيم دوره هشت ساله اول با افزايش سالانه توان خريد سكه 25.87درصد براي خانوار شهري و 27.17 درصد براي خانوار روستايي پيشتاز است و دوره هشت ساله دوم و سوم به ترتيب دوم و سوم هستند.
به تعبيري توان خريد سكه طلا توسط خانوار ايراني در هشت سال اخير و با اجراي طرح هدفمندي يارانه‌ها به‌شدت كاهش پيدا كرده و در واقع به سطح سال‌هاي جنگ تحميلي بازگشته است. حداقل اين كاهش ميزان در سال 1391 اتفاق افتاده است كه تقريبا برابر با عدد مشابه سال 1366 است.
با اين وجود در اين تحليل بايد به موارد ذيل توجه بيشتري معطوف داشت؛ كاهش عميق در توان خريد سكه طلا توسط خانوار ايراني در هشت سال اخير مي‌تواند به سبب ارزش بالاتر از حد معمول طلا (در مخرج كسر) باشد. در واقع در سال‌هاي اخير قيمت جهاني طلا به‌طور بي‌سابقه‌يي بالاتر از ميانگين تاريخي خود بوده و كشور ما نيز از اين روند مجزا نبوده است. مضافا اينكه در شوك‌هاي قيمتي مانند طرح هدفمندي يارانه‌ها مردم با هجوم به سمت دارايي‌هاي واقعي (مانند طلا) به‌دنبال سرپناهي براي سرمايه خود در مقابل گزند تبعات تورمي افزايش قيمت‌ها هستند. اين واقعيت مي‌تواند با افزايش تقاضا براي طلا تاثير افزايش بي‌رويه قيمت طلا را دوچندان كند.
در نهايت افزايش 25.34 درصد و 19.75 درصد در متوسط هزينه خانوار توام با كاهش 28.26درصد قيمت سكه طلا در سال 92 نسبت به سال قبل نويد بهبود 21.67درصد و 13.63درصد در توان خريد سكه طلا توسط خانوار شهري و روستايي را مي‌دهد كه نشان از معكوس شدن روند كاهشي دارد. اميد آنكه اين روند بهبود با مهار کردن تورم و بهبود توان خريد واقعي خانوار در سال‌هاي پيش رو ادامه يابد.