برای پرکردن دو دریاچه در کویر لوت و دشت کویر نیاز به انتقال آب از دریای مازندران به کویر است. دریای مازندران ۲۶متر از سطح اقیانوس و دریاهای آزاد پایین‌تر است، همزمان سطح متوسط کویر لوت تقریبا ۳۰۰ متر از سطح دریاهای آزاد پایین‌تر است. یعنی برای انتقال آب نیاز به لوله‌کشی و پمپ نبوده و با احداث یک تونل آبرسانی زیرزمینی از زیر رشته کوه‌های البرز و به دور از کانون‌های آتشفشانی، می‌توان این امر را به سرانجام رساند. طول این لوله مطابق با مسیریابی مناسب بین ۴۰۰ تا ۴۵۰ کیلومتر خواهد بود.
مساحت کنونی کویر لوت ۵۱هزار کیلومترمربع و مساحت دشت کویر (کویر نمک) معادل ۷۷هزار‌کیلومترمربع است. پس از پرشدن کویرها از آب، سطح آب دریاچه‌های پیشنهادی از پایین‌ترین نقطه کوه‌های جنوبی کویر لوت بالاتر نخواهد آمد مگر اینکه دیوارهایی شبیه سد در برخی شکاف‌های کوه ساخته شوند. با محاسبه پستی‌وبلندی‌های موجود در این کویرها پیش‌بینی می‌شود که عمیق‌ترین نقطه دریاچه در زمان پرشدن بین ۲۵۰ تا ۳۰۰متر باشد.
کیفیت آب دریای مازندران
هزاران سال قبل دریای مازندران بخشی از اقیانوس بود و آب آن‌هم به همان درجه حاوی نمک بود. با جداشدن این بستر آبی از اقیانوس و جاری‌شدن آب‌شیرین در آن، غلظت نمک آب کاهش یافت. آب دریاچه مازندران شیرین نیست ولی کیفیت آب آن با آب دریاهای آزاد همچون خلیج‌فارس و دریای عمان بسیار متفاوت است. ترکیب شیمیایی دریای مازندران از نوع منیزیم، کلسیم و سولفات است و میزان نمک‌های محلول آن بین ۱۲ تا ۱۳ گرم در لیتر است که به تقریب، یک‌سوم شوری آب دریاهای آزاد و اقیانوس‌هاست.بنا بر یک پژوهش مشترک، پژوهشگران دانشگاه تربیت مدرس، موسسه خاک‌شناسی ایران و دانشگاه گریفیث استرالیا، ترکیب ۵۰-۵۰ آب دریای مازندران و آب‌شیرین رودخانه‌ها یا منابع زیرزمینی قابلیت استفاده در کشاورزی را دارد بدون اینکه نیاز به تصفیه یا شیرین‌کردن آب دریا باشد.
ذخیره آب دریای مازندران
در حال حاضر ۱۳۰ رودخانه بزرگ و کوچک به دریای مازندران منتهی می‌شوند که بزرگ‌ترین و پرآب‌ترین آنها رودخانه ولگاست و نزدیک به ۸۰درصد آب آن را تامین می‌کند. مساحت دریای مازندران ۳۷۱هزار کیلومترمربع و ذخیره آب آن 78هزارو۲۰۰ کیلومترمکعب است. در مقام مقایسه، ذخیره آب دریای مازندران، سه‌ونیم برابر ذخیره آب پنچ دریاچه بزرگ در شمال آمریکاست.دریای مازندران از طریق ولگا و همچنین کانال ولگا-دان که مجهز به حوضچه‌های تنظیم سطح آب و برقراری هم‌ترازی آب است، به‌طور غیرمستقیم به دریای بالتیک و دریای سیاه ارتباط دارد ولی این کانال‌ها در فصل زمستان قابل کشتیرانی نیستند. به وسیله این کانال‌ها حجم ورود آب به دریای مازندران قابل کنترل است و می‌توان کمبود احتمالی آب را با ورود آب بیشتر تامین کرد.
استفاده از آب دریای خزر برای پرکردن دریاچه‌های موردنظر در کویرهای ایران هیچ خطر زیست‌محیطی برای دریای خزر ایجاد نمی‌کند به این دلیل که آب موردنیاز به مرور و طی قریب به دوسال تامین خواهد شد. مضافا، این پروژه قابلیت مهار و هدایت آب جاری در رودخانه‌های زیرزمینی واقع در لایه‌های تحتانی کویر را دارد که هم‌اکنون به دریای عمان می‌ریزد. با هدایت این آب به دریاچه‌های آتی می‌توان از یک منبع آب‌شیرین برای پرکردن آب دریاچه نیز بهره برد.از قبل قابل پیش‌بینی است که بخش مهمی از آب واردشده تبخیر خواهد شد تا اینکه رطوبت موجود در فضای فلات مرکزی ایران افزایش یافته و ابرهای باران‌زا در آن پدید آیند. با شروع بارندگی، آب موردنیاز مناطق مرکزی ایران تامین شده و بسترهای زیرزمینی، مجددا پر خواهند شد. تداوم بارندگی نهایتا به تامین آب‌شیرین دریاچه‌ها کمک خواهد کرد در عین‌حالی‌که کانال انتقال آب از دریای مازندران پس از پرشدن دریاچه‌ها تنها در صورت کاهش سطح آب دریاچه‌ها و به‌عنوان یک منبع ذخیره مورد استفاده قرار خواهد گرفت.
ویژگی‌ها و فواید اجرای طرح
گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس به برخی ویژگی‌ها و فواید اجرای این طرح پرداخته است، ازجمله:«توسعه کشاورزی، شیلات و ایجاد مراکز صنعتی و همچنین اشتغال دوران ساخت و بهره‌برداری، از پیامدهای مطلوب و بالقوه طرح می‌باشند که توزیع جمعیت و منابع را به صورت متعادل‌تر به دنبال خواهد داشت» (ص ۸). کانال‌های این مسیر «دارای عرض ۲۰۰متر و عمق ۲۷ تا ۳۱متر خواهد بود که عرض آن در طول مسیر با توجه به ویژگی‌های منطقه به میزان ۱۵۰ تا ۲۵۰ متر تغییر می‌کند. این ابعاد به کشتی‌های نفتکش ۳۰۰ هزار تنی اجازه ورود به کانال را خواهد داد. پیش‌بینی اولیه بیانگر این است که روزانه تا ۱۰میلیون بشکه نفت خام، ۱۰ تا ۲۰میلیون گالن فرآورده‌های نفتی و حدود پنج تا ۱۰میلیون تن کالا از این کانال تردد خواهد نمود.»
با ساختن کانال‌های تزانزیت کالا به‌لحاظ ظرفیت کشتیرانی این کانال قابلیت عبور کشتی‌های باری و نفتکش تا ظرفیت سه‌هزار تن را داشته و به‌لحاظ حجم حمل‌ونقل ظرفیت انتقال دومیلیون تا ۷۰میلیون تن کالا و سوخت فسیلی را در سال بر اساس عرض و عمق کالا خواهد داشت.اجرای این طرح «این امکان را ایجاد می‌کند که مناطق مستعد رشد و دارای منابع زیرزمینی ایران مرکزی که در یک بن‌بست جغرافیایی واقع شده‌اند از طریق اتصال به آبراه در چرخه اقتصادی داخلی و بین‌المللی قرار گیرند». «نتایج و پیامدهای سیاسی و امنیتی ناشی از اجرای طرح در عرصه‌های بین‌المللی و تثبیت موقعیت استراتژیک ایران با ایجاد راه ترانزیت از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.»«ایجاد اشتغال، درآمد، زنده کردن زندگی طبیعی جدید در حدود یک‌چهارم از خاک‌های (ایران) و از همه مهم‌تر کنترل انتقال حجم قابل‌ملاحظه‌ای از نفت توسط ایران، شرایط اقتصادی و سیاسی ایران را کاملا دگرگون خواهد کرد.»
در صفحه ۲۲ گزارش به چند امتیاز دیگر اجرای این طرح می‌پردازد: فراهم‌آوردن نزدیک به دومیلیون شغل در ایران، تولید و دستیابی به آب آشامیدنی، فراهم‌کردن آبرسانی و مبارزه با خشکسالی، بهبودبخشیدن محیط‌زیست و وضع آب و هوا در بخش خشک و کویری خاور ایران، پدیدآوردن بندر آزاد در میانه ایران و شکوفایی بازرگانی، گسترش چشمگیر دریانوردی و صنعت کشتی‌سازی.به‌لحاظ اقتصادی کاهش تورم با به کارگیری و هدایت نقدینگی سرگردان در این پروژه عمرانی، ایجاد تعادل و آرامش در اقتصاد، فروش اوراق قرضه ملی و تخصیص درصدی از درآمد نفت به این پروژه را می‌توان از دیگر فوايد اقتصادی این پروژه نام برد.
پرورش ماهی
دریای مازندران میزبان یکی از ارزشمندترین ذخایر ماهی‌های گرانبها در دنیاست. در سواحل جنوبی دریای مازندران و رودخانه‌های منتهی به این سواحل بیش از ۷۸ گونه و ۴۸ زیر گونه از ۱۷ خانواده آبزیان شناسایی شده و ماهیان خاویاری این دریاچه از شهرت جهانی برخوردارند. ۹۰ درصد خاویار دنیا از ماهیان خاویاری این دریا استخراج می‌شود. حتی در دریاچه ارومیه با غلظت شوری ۲۰ برابر دریای خزر گونه‌های ماهی معروف به سخت‌پوستان در آن زندگی می‌کنند. در مجموع ۲۶گونه ماهی در دریاچه ارومیه زیست می‌کنند.آب دریاچه‌های آتی در محل کویرهای فعلی ایران مکان مناسبی برای پرورش انواع ماهی‌هاست و می‌تواند یک منبع لایزال تامین مواد غذایی برای مردم ایران شود. حتی اگر کیفیت آب آن همانند آب دریای مازندران باقی بماند قابلیت پرورش ماهی‌های مشابه در آن موجود خواهد بود.
آزمایشی برای مبارزه با فساد مالی
در صورت تمایل افکار عمومی به اجرای این طرح و موافقت مجلس و دولت، این پروژه را می‌توان به‌عنوان بزرگ‌ترین پروژه بخش خصوصی در تاریخ ایران قلمداد کرد. موفقیت این طرح مشروط به عدم دخالت دولت و نهادهای شبه‌دولتی در مرحله اجرای طرح و دورنگه‌داشتن کانون‌های رانت‌خواری و فساد اقتصادی از آن است. اساسا سرمایه‌داران خارجی تنها در شرایطی در کشورهای در حال توسعه سرمایه‌گذاری می‌کنند که از دخالت دولت و نهادهای نظامی و شبه‌نظامی و کانون‌های رشوه‌خوار آسوده‌خاطر باشند.با گرفتن ضمانت بانکی در تضمین اجرای موفقیت‌آمیز طرح، خطری متوجه مردم ایران نخواهد بود و دولت ایران به‌عنوان نماینده مردم می‌تواند شرایط خود را برای اجرای موفقیت‌آمیز طرح پیشنهاد کرده و با سرمایه‌گذاران مذاکره کند. پیمانکار آمادگی دارد موفقیت این طرح را با ضمانت‌های قوی بانکی که توسط بانک‌های سوییسی ارایه می‌شوند تضمین کند. در این حالت هیچ دغدغه و نگرانی‌ای برای صدمه به منافع ملی وجود نخواهد داشت و در صورت عدم موفقیت طرح، دولت ایران می‌تواند تمامی ضمانت‌های مالی را مطالبه کند.
کانال نیکاراگوئه، تحقق یک رویا
۱۶ تیر ۱۳۹۳ دانیال اورتگا، رییس‌جمهور چپگرای نیکاراگوئه قرارداد ساخت یک کانال کشتیرانی را با وانگ جینگ، مدیر شرکت سرمایه‌گذاری چینی به امضا رساند. بر اساس این قرارداد کانالی به طول ۲۷۸ کیلومتر دو اقیانوس اطلس و آرام را از طریق خاک نیکاراگوئه متصل می‌کنند که قابلیت عبور کشتی‌های عظیم باربری را خواهد داشت. این کانال در آینده رقیب کانال پاناما خواهد شد که ظرفیت محدودی برای عبور کشتی‌های باربری دارد.هزینه ساخت این کانال ۴۰میلیارددلار است که تماما به‌وسیله فاینانس بین‌المللی توسط بانک‌ها و سرمایه‌گذاران کشورهای مختلف ازجمله چین و آمریکا تامین خواهد شد. قرار است عملیات ساختمانی این پروژه در آذرماه ۱۳۹۳ آغاز شده و پیش‌بینی می‌شود که تا سال ۱۳۹۷ به بهره‌برداری برسد.
دغدغه‌های محیط‌زیستی
تابه‌حال هر موقع صحبت از طرحی به‌منظور تبدیل کویرهای ایران به دریاچه یا انتقال آب دریاهای آزاد و دریای مازندران به دیگر مناطق ایران و کویر مطرح شده عده‌ای به مخالفت با آن برخاسته و اجرای آن را مضر برای محیط‌زیست می‌دانند. استدلال این گروه بر این منطق استوار است که انتقال آب از حوزه‌ای به حوزه دیگر دستکاری در نظام هیدرولوژیکی طبیعت است و نباید اجرا شود. مدیران و کارمندان سازمان محیط‌زیست کشور نیز اغلب جزو همین دسته هستند. انتقال آب از یک حوزه به حوزه دیگر در تمام طول تاریخ تمدن بشر جریان داشته است. هزاران کیلومتر قنات‌های ایران که آب بسترهای زیرزمینی را از نقطه‌ای به نقطه دیگر منتقل می‌کردند نمونه گویای این قبیل طرح‌های عمرانی است. قنات‌ها علاوه بر انتقال آب باعث رونق کشاورزی و صنعت در بسیاری از شهرهای ایران شدند که بدون آب متروک می‌شدند. هم‌اکنون ۷۰درصد آب مصرفی کلانشهر لس‌آنجلس از طریق سه کانال مختلف از مناطقی واقع در ۴۰۰ تا ۸۰۰کیلومتری این شهر تامین می‌شود و همین موضوع باعث شکوفایی شهر لس‌آنجلس شد وگرنه جمعیت ۱۲میلیونی این کلانشهر سال‌ها قبل با مشکل کمبود آب مواجه شده بودند.
وظیفه کارشناسان و دانشمندان محیط‌زیست یافتن راهکارهای مناسب برای کاستن از آثار و صدمات پیش‌بینی‌نشده تغییرات هیدرولوژیکی در مناطق آبرسانی است. کسانی که با این قبیل طرح‌ها مخالفت می‌کنند خوب است دلایل مستدل علمی خود را که توسط موسسات معتبر علمی و پژوهشی تهیه و تایید شده ارایه دهند تا مورد نقد قرار گیرد. اغلب مخالفت‌ها بیش از آنکه دارای پشتوانه علمی باشد متکی بر برداشت‌های شخصی و دیدگاه‌های سلیقه‌ای است.
آیا این واقعیت که هوای ایران همواره به‌سمت گرم‌شدن است غیرقابل انکار است؟
آیا این واقعیت که بارندگی در ایران کاهش یافته و بسیاری از رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و بستر آب‌های زیرزمینی خشک شده یا در حال خشک‌شدن هستند غیرقابل انکار هستند؟
آیا این واقعیت که کویرهای ایران در حال پیشروی بوده و مناطق مرکزی و جنوب شرقی کشور به مرور خالی از سکنه می‌شوند غیرقابل انکار است؟
آیا این واقعیت که کویرهای ایران در گذشته دریاچه بوده‌اند غیرقابل انکار است؟
پس چه اشکالی در بازگرداندن آب به کویرهای ایران وجود دارد و حتی در بدترین حالت، چه چیزی از دست می‌رود؟
پرش جسورانه
جامعه و اقتصاد ایران نیازمند تنشی عظیم و یک پرش جسورانه است تا شکوفا شده و تمامی ظرفیت‌های خود را آشکار و بهره‌ور کند. اهمیت تامین آب ایران در قرن بیست‌ویکم بیش از اهمیت ملی‌کردن نفت در قرن بیستم است. اینک مصدقی لازم است که حول این موضوع اجماع ملی ایجاد کرده و عظیم‌ترین پروژه آبیاری و آبادانی ایران را محقق کند.
علی فراستی. عضو هیات علمی دانشگاه ایالتی کالیفرنیا