سالی که گذشت را شاید بتوان از سخت‌ترین سال‌های صنعت نفت ایران پس از انقلاب دانست. سالی که البته با امیدها و برنامه‌های بسیاری آغاز شد اما تصمیم دولت دونالد ترامپ بر اجرای دور جدید تحریم نفت پس از خروج این کشور از توافق هسته‌ای با ایران، روزهای دشواری را برای صنعت نفت ایران رقم زد.
دولت ترامپ به خریداران نفت ایران تا آبان ماه مهلت داد که واردات نفت خود از ایران را قطع کنند.
از زمان خروج آمریکا از توافق هسته‌ای تا اجرای تحریم نفت ایران حدود هفت ماه به طول انجامید؛ زمانی که برای سرمایه‌گذاران در این صنعت و خریداران اصلی نفت ایران تنها فرصتی بود که شاید بتوانند با رایزنی، ایالات متحده را متقاعد کنند تا به آنها اجازه ادامه فعالیت و خرید نفت از ایران را بدهد.
وداع توتال با پارس جنوبی
خروج شرکت توتال از فاز ۱۱ میدان گازی پارس جنوبی را شاید بتوان مهمترین بمب خبری پس از اعلام خروج آمریکا از برجام دانست. هنوز بیش از دو ماه تا آغاز اجرای تحریم‌های آمریکا علیه ایران باقی بود که توتال به طور رسمی از ترک ایران خبر داد. توتال امضاکننده بزرگترین قرارداد خارجی با ایران پس از برجام بود که اینک با فشارهای ایالات متحده و تحریم ایران به ناچار باید توسعه فاز ١١ میدان گازی پارس جنوبی را به ارزش نزدیک به ۴ میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار کنار می‌گذاشت.
پاتریک پویانه، مدیر عامل شرکت توتال در زمان امضای قرارداد نهایی با ایران گفته بود که از بعضی خطرات احتمالی همکاری با ایران آگاهی دارد اما با توجه به بازار بزرگ این کشور، یک میلیارد دلار ارزش خطر کردن را دارد.
این تنها توتال فرانسوی نبود که ایران را ترک کرد. بیژن نامدار زنگنه، وزیر نفت از جمله به طرح توسعه میدان‌های جنوب، دو میدان نفتی آب تیمور و منصوری اشاره کرد که پس از امضای برجام به نتیجه نهایی با شرکت پرتامینا اندونزی رسیده بود ولی پس از تحریم‌های یکجانبه آمریکا اعلام کردند که نمی‌توانند همکاری کنند.
عراق هم در همسایگی، با آغاز تحریم‌های نفتی به ایران پشت کرد. کشوری که میزان تولید نفتش با ۴ میلیون و ۶۰۰ هزار بشکه تقریبا به دو برابر تولید ایران رسیده، به خاطر تحریم‌های ایالات متحده حاضر به همکاری در توسعه میدان‌های کوچک در خرمشهر و نفت‌شهر نیست. عراقی‌ها حتی ۱۱ هزار بشکه نفتی را که از کرکوک در شمال این کشور با ایران سوآپ می‌کردند با آغاز تحریم‌ها متوقف کرده‌اند.
چین جایگزینی نامطمئن
خروج توتال از ایران با خبر جایگزینی چینی‌ها همراه بود. خبری که وزیر نفت دولت روحانی از آن در حالی پرده برداشت که با توجه به پیشینه حضور این کشور در پروژه‌های نفت و گاز ایران، چندان خوشبینانه به نظر نمی‌رسید.
چینی‌ها در دور قبلی تحریم‌ها علیه ایران هم برای توسعه همین فاز پارس جنوبی با شرکت ملی نفت ایران قراردادی امضا کردند که پس از ۵۰ ماه معطلی ایران و با تنگ‌تر شدن حلقه تحریم‌ها علیه ایران، قرارداد را لغو کردند. پیش‌تر در توسعه میدان مشترک آزادگان نیز بدقولی چینی‌ها سبب شد تا ایران در مقاطعی از نظر میزان برداشت از شریک خود، عراق عقب بیافتد.
این بار هم البته چینی‌ها به عنوان شریک توتال در این پروژه اگرچه کار را به عهده گرفتند اما به گفته وزیر نفت ایران، هیچ برنامه مشخصی ارایه نکرده یا اقدامی برای پیشبرد و توسعه این فاز انجام نداده‌اند. در سفر اخیر مقام‌های نفتی ایران به چین پس از مذاکراتی قرار شد تا هیاتی برای مذاکره درباره چگونگی پیشبرد فاز ۱۱ پارس جنوبی به ایران سفر کنند.
معافیت‌های نفتی؛ راهی برای فروش اندک نفت
۱۳ آبان هم‌زمان با آغاز تحریم نفت ایران، دولت آمریکا که نگران افزایش ناگهانی بهای نفت در بازار جهانی بود اعلام کرد که برای هشت مشتری عمده نفت ایران معافیت‌هایی درنظر گرفته تا بتوانند ضمن کاهش واردات به خرید نفت از ایران ادامه دهند.
با گذشت حدود ۱۰ ماه آمار نشان می‌دهد که از بین هشت کشور معاف شده، تنها تعدادی از آنها به خرید نفت از ایران و نه به میزان پیش از تحریم، ادامه داده‌اند. یونان و ایتالیا با وجود برخورداری از معافیت از ایران هیچ نفتی نخریدند و به گفته وزیر نفت حتی به پیگیری مسوولان وزارت نفت پاسخی نمی‌دهند.
هند و چین، بزرگترین خریداران نفت ایران، به خرید خود ادامه دادند ولی واردات نفت از این کشور را تا حد زیادی کاهش دادند. هند در ماه نوامبر نسبت به مدت مشابه در یک‌سال پیش از آن ۱۱ و ۴ دهم درصد از ایران کم‌تر نفت خرید.
کره جنوبی با آغاز تحریم‌ها وارداتش از ایران را به صفر رساند و تا حدود دو ماه پس از اعلام معافیت‌های نفتی برای خرید نفت از ایران اقدامی نکرد.
ژاپن اگرچه در ابتدا خرید و واردات نفت ایران را به شدت کم کرد اما از دی ماه بارگیری محموله نفت ایران را به میزان ۸۵۰ هزار بشکه که شامل ۲۰۰ هزار بشکه نفت سبک و ۶۵۰ هزار بشکه نفت سنگین بود از جزیره خارک آغاز کرد و ۲۷ اسفند آخرین خرید نفت خود از ایران را تا پیش از پایان مهلت معافیت‌های نفتی انجام داد.
رکورد کمترین فروش نفت
مهمترین اثر کاهش خرید مشتریان نفت ایران پس از تحریم‌های آبان ماه افت شدید صادرات و تولید نفت ایران بود.
تنها یک‌ماه پس از آغاز تحریم‌ها علیه ایران، خبرگزاری رویترز در گزارشی از کاهش بی‌سابقه صادرات نفت ایران در مقایسه با پنج سال قبل از آن خبر داد. به طوری‌که میزان فروش نفت ایران در فاصله ۱۳ آبان تا آذر ماه حدود روزانه ۷۲۶ هزار بشکه بوده که با افت ۵۶ درصدی کمترین مقدار فروش نفت ثبت شده از سال ۹۲ خورشیدی به شمار می‌رود.
از زمان بازگشت تحریم‌های ایالات متحده آمریکا، صادرات نفت ایران که نزدیک به ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار بشکه در روز بود، به حدود یک میلیون بشکه کاهش یافت. بر اساس گزارش اوپک، حجم تولید نفت ایران هم در یک‌سال گذشته از سه میلیون و ۸۰۰ هزار بشکه در روز در دوران قبل از تحریم‌ها به حدود دو میلیون و ۷۰۰ هزار بشکه کاهش یافت.
بورس ناکام ایرانی
وزیر نفت گفته تحریم‌های آمریکا علیه ایران دشوارتر از جنگ هشت‌ساله با عراق است اما به گفته وی ایران راه‌کارهایی برای دور زدن تحریم‌ها در نظر دارد که به فروش نفت ایران کمک می‌کند. یکی از این شیوه‌ها، راه اندازی بورس نفت است. بورسی که با گذشت هفت مرحله از اجرای آن به جز چند مورد خرید اندک موفق نبوده و بخش خصوصی تمایلی برای معامله در آن نشان نداده است.
با وجود امکاناتی همچون پنهان ماندن نام و مشخصات خریداران یا معامله صد در صد ریالی در بورس، متعادل نبودن وضعیت بازار جهانی و تحریم‌ها علیه ایران سبب شد تا بخش خصوصی، چندان تمایلی به خرید نفت نشان ندهد.
ونزوئلا رقیب جدید ایران در آسیا
تحریم نفت ونزویلا و کاهش صادرات این کشور در شرایط ایران تاثیرگذار بود.
از یک سو کاهش صادرات نفت این کشور موجب کاهش عرضه نفت سنگین در بازار شد. این اتفاق احتمال تمدید معافیت‌های نفتی خریداران نفت ایران را افزایش داده زیرا ایالات متحده آمریکا نمی‌خواهد با کمبود عرضه، بهای نفت افزایش پیدا کند. از سوی دیگر، ونزویلا برای صادرات نفت خود به جای آمریکا در پی یافتن بازاری دیگر در آسیا است.
این تلاش ونزوئلا زنگ هشدار را برای تهران به صدا درآورد چرا که جذب خریداران آسیایی از سوی کاراکاس احتمالا بیش از هر چیز، ظهور رقیبی برای نفت سنگین ایران است. دو کشور تولید کننده نفت سنگین که حالا در پی تحریم‌های آمریکا نگاه به شرق دوخته‌اند.
صنعت نفت در حالی سال جدید را در ایران آغاز می‌کند که سایه سنگین تحریم‌های آمریکا بر سر این صنعت ادامه دارد. اگرچه احتمال ادامه معافیت‌های نفتی دور از ذهن نیست اما آنچه روشن است این تمدید با محدودیت‌های بیشتری همراه خواهد بود و ایران برای فروش نفت خود حتی بیش از سال ۱۳۹۷ با مشکل رو به روست.
وزیر نفت می‌گوید راه‌هایی برای فروش نفت در نظر گرفته شده ولی باید دید این راه‌ها پس از ناکامی در سالی که گذشت، امسال چگونه به یاری دولت می‌آید؟