دریاچه ارومیه به عنوان بزرگترین دریاچه داخلی ایران و از مهمترین و با ارزشترین اکوسیستمهای آبی ایران و جهان به شمار میآید.
به گزارش ایرانجیب به نقل از صمت، این دریاچه در 4 دهه گذشته به دنبال فعالیتهای بسیار در حوزههای مختلف کشاورزی به طور گستردهای از منابع آبی طبیعی خود بیبهره مانده و امروز با بحران خشکی روبهرو است. این دریاچه در شمال غربی فلات ایران واقع شده که فراز آن حدود ۱۳۰۰ متر است. کوههای بلند و ناصافی این پهنه را در میان گرفتهاند. میانگین تراز آبی دریاچه در گذشته ۱۲۷۸ متر و متوسط عمق دریاچه حدود ۶ متر بوده است. دریاچه ارومیه یک دریاچه تکتونیکی به نسبت بزرگ و فوقاشباع از نمک بوده که در یک حوضه بسته قرار گرفته است. در گذشته طول آن ۱۲۰ کیلومتر و پهنای آن حدود ۱۵ تا ۵۰ کیلومتر متغیر و همچنین مساحت این دریاچه بین ۵۰۰۰ تا ۶۰۰۰ کیلومتر مربع بوده است.دریاچه ارومیه به دلیل برخورداری از ویژگیهای طبیعی و اکولوژیکی منحصر به خود از سال ۱۳۴۶ به عنوان پارک ملی انتخاب و به همراه جزایر کبودان و قیونداغی جزو مناطق حفاظتشده اعلام شد. این دریاچه در سال ۱۳۵۴ در کنوانسیون رامسر به عنوان تالاب بینالمللی تعیین شد و در سال ۱۳۵۶ از سوی سازمان یونسکو جزو مناطق حفاظتشده زیستکره قرار گرفت.
گونههای مهم حوضه دریاچه ارومیه
دریاچه ارومیه در گذشته محل مناسبی برای مهاجرت پرندگانی چون فلامینگو، مرغان و اردکها بوده است. از مهمترین بیمهرگان موجود در این دریاچه میتوان به گونهای از میگوی آب شور به نام آرتمیا اشاره کرد. این گونه مهمترین منبع غذایی بسیاری از پرندگان آبزی مانند فلامینگو به شمار میرود. در شرایط کنونی به دلیل پسروی آب دریاچه و وقوع خشکسالیهای زیاد و به دنبال آن، کاهش حجم آب آن، شرایط بسیار سختی را برای تداوم حیات گونههای گیاهی و جانوری این دریاچه به وجود آورده که از آن جمله میتوان به توقف حیات آرتمیا به دلیل شوری بالای آب دریاچه اشاره کرد.تامینکنندگان اصلی آب دریاچه شامل رودهای دائمی زرینهرود، تلخهرود (آجیچای)، شهرچای، زولاچای، سیمینهرود، لیلانچای، نازلوچای، باراندوزچای، صوفیچای، قلعهچای، آلمالوچای و اسکوچای هستند که از کوههای پیرامون دریاچه (سبلان، سهند، کوههای مرزی ایران و ترکیه) سرچشمه میگیرند. اکوسیستم این دریاچه نمونهای شاخص از یک حوضه آبریز بسته است که تمامی روانآبهای جاری در رودخانههای حوضه به آن تخلیه میشود. چشمههای کف دریاچه تامینکننده بخشی از آب دریاچه هستند.به منظور آسانسازی حملونقل و مبادلات تجاری در منطقه با توجه به موقعیت دریاچه که در میان استانهای آذربایجان غربی و شرقی واقع شده، طرح احداث بزرگراه شهید کلانتری در دهه ۱۳۶۰ عنوان شد و این بزرگراه در سال ۱۳۶۹ در میانه دریاچه به اتمام رسید.
دریاچه ارومیه به عنوان محلی برای تخلیه تمامی روانآبهای جاری رودخانهها و ویژگیهای اکوسیستمی خود در ۴ دهه گذشته به دنبال فعالیتهای بسیار در حوزههای مختلف کشاورزی به طور گستردهای از منابع آبی طبیعی خود بیبهره مانده و امروز با بحران خشکی روبهرو است. میزان متوسط بارش سالانه در حوضه آبریز به همراه کاهش سطح آب دریاچه، گویای نرسیدن حقآبه دریاچه در این بازه زمانی است.
بهرهبرداری بیرویه
با توجه به آمارهای موجود، میزان بهرهبرداری از آبهای زیرزمینی به شیوههای مختلف در سال ۵۲ ـ ۱۳۵۱ معادل ۶۹۷/۷میلیون مترمکعب بوده که در سال ۹۳ ـ ۱۳۹۲ به۲۴۰۱/۶ میلیون مترمکعب رسیده است. اما مسئله اصلی این است که چه علل و عواملی منجر به جریان نداشتن آب کافی به دریاچه و همچنین افزایش میزان تبخیر از سطح آن شده و شرایط کنونی را برای دریاچه رقم زده است؟ بر اساس بررسیهای انجامشده، میتوان ۳ عامل اصلی موثر بر خشکی دریاچه ارومیه را برداشت بیش از حد مجاز از منابع آبی حوضه، توسعه بیرویه بخش کشاورزی محصولات با الگوی مصرفی آب زیاد در حوضه آبریز دریاچه و تغییرات اقلیمی و وقوع خشکسالیهای طولانیمدت در منطقه معرفی کرد.
بنابراین تلاش در راستای احیای این سرمایه ملی از مهمترین اهداف مسئولان است. اگرچه در سالهای گذشته دولتمردان توجهی ویژه به وقوع این بحران زیستمحیطی داشتهاند و تلاشهای پیوسته در این راستا در حال انجام است که وضعیت فعلی دریاچه نشان از موفقیت روند احیا دریاچه است اما استفاده از فناوری سنجش از دور به منظور پایش تغییرات حادث شده در این ناحیه جغرافیایی به عنوان ابزاری مستقل و مناسب میتواند در دست مسئولان ذیربط باشد تا بتوان فارغ از هرگونه توجیه، در حفاظت از دریاچه به موقع تصمیمگیری و تصمیمسازی شود.
مدیرکل دفتر مدیریت به هم پیوسته منابع آب حوضههای آبریز دریای خزر و دریاچه ارومیه با یادآوری اینکه اقدامات موثری در ستاد احیای دریاچه ارومیه انجام شده یا همچنان در حال انجام است، افزود: تراز آب دریاچه ارومیه در سال ۹۲ حدود.۱۲۷۰/۴۰مساحت آن هزار و ۷۸۰ کیلومتر مربع و میزان آب موجود در آن حدود۱/۳میلیارد مترمکعب بوده است. سیدمرتضی موسوی اظهار کرد: امروز تراز دریاچه به ۱۲۷۰/۸۸ مساحت ۲ هزار و ۴۳۷ کیلومتر مربع با حجم ۲/۳ میلیارد مترمکعب آب است، یعنی یک میلیارد مترمکعب از زمان تحویل بیشتر آب دارد، هر چند با تراز اکولوژیک که ۱۲۷۴/۱ است حدود ۵۰ درصد از نظر مساحت و حجم آب فاصله داریم اما نباید اقدامات انجامشده را نادیده گرفت. مدیرکل دفتر مدیریت به هم پیوسته منابع آب حوضههای آبریز دریای خزر و دریاچه ارومیه گفت: دریاچه ارومیه برای رسیدن به تراز اکولوژیک به حدود ۷/۱۳ میلیارد متر مکعب آب نیاز دارد که رسیدن به آن نیازمند برداشتن گامهای موثر است.
وی تاکید کرد: این افزایش تراز همزمان با کاهش بارندگی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه اتفاق افتاده است، در واقع ۳۰ درصد کاهش بارندگی داشتیم اما انجام یک سری اقدامات از جمله لایروبی رودخانههای منتهی به دریاچه و رهاسازی آب در سدها موجب شد تا روانآبها به دریاچه برسد و تراز افزایش یابد. موسوی تصریح کرد: اگر بخواهیم دو عامل تعیینکننده درباره تراز آب دریاچه ارومیه بیان کنیم، یکی وضعیت بارش روانآبها و دیگری وضعیت مدیریت مصرف منابع آب، پساب و پروژههایی است که برای کاهش مصرف آب اجرا میشود تا افزایش جریانات ورودی به دریاچه تحقق یابد. وی افزود: مسئله بارش را که نمیتوان به دولتها نسبت داد اما در زمینه مدیریت مصرف، تاثیر طرحها و پروژهها بر افزایش تراز دریاچه میتوان عملکرد دولتها را نقد کرد. وی تاکید کرد: برای اینکه دریاچه ارومیه احیا شود باید هماهنگی و توافقاتی میان ذینفعانی که از این منابع آبی استفاده میکنند شکل گیرد، جامعه مصرفکننده آب در سطح حوضه آبریز دریاچه ارومیه ۳ استان آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و بخشهایی از کردستان است.
موسوی افزود: از سوی دیگر اقدامات مسئولان ملی، استانی و محلی هر ۳ استان مبنیبر اینکه آیا دریاچه احیا شود یا خیر، پشتیبانی مالی شود و اقدامات اجرایی برای حل و فصل کاهش مصرف و افزایش ورودی آب به دریاچه انجام شود، بسیار تاثیرگذار است. وی تاکید کرد: در این راستا نبود یک برنامه منسجم بینبخشی ضعف موجود در این مسیر بود، یعنی در بخشهای مربوط به آب، کشاورزی و محیطزیست یکپارچهنگری، همافزایی و همگرایی برای حفظ حوضههای آبریز وجود نداشت و هر بخشی کار خودش را انجام میداد. از سوی دیگر هم انضباطی در بهرهبرداری از منابع آب وجود نداشت، البته این مسئله مربوط به سراسر کشور است نه فقط حوزه ارومیه، همه جا بهرهبرداری غیرمجاز، حفرچاه غیرمجاز و برداشت موتور پمپهای غیرمجاز دیده میشد.
مدیرکل دفتر مدیریت به هم پیوسته منابع آب حوضههای آبریز دریای خزر و دریاچه ارومیه گفت: اینها به این معنا بود که بخشهای مختلف از جمله دولت به صورت بخشی و مردم به صورت انفرادی از حوضه بهرهبرداری میکردند و اهتمامی برای اینکه دریاچه به وضعیت ثبات برسد، وجود نداشت. وی افزود: در ۱۸ سال گذشته تراز دریاچه ارومیه همواره روند کاهشی داشته و هیچگاه روند افزایشی یا تثبیت نداشته است اما اقدامات خوبی برای ثبیت دریاچه انجام شد که یکی از آنها اعمال محدودیت در مصرف آب است یعنی سقفی درنظر گرفته شد که از این سقف بالاتر مصرف نشود. وی اظهار کرد: اما مسئله مهمی که در این روند پیش روی دولت قرار دارد، بحث تامین اشتغال و معیشت جایگزین کشاورزانی است که در اراضی کمبازده کشاورزی میکنند، این اراضی آب را مصرف میکنند اما بهرهوری خوبی ندارند که در این میان اشتغال این افراد مسئله مهمی است. وی گفت: در کاهش مصرف آب مسائل و تنشهای سیاسی و اجتماعی زیادی وجود دارد که دولت باید بتواند شرایطی فراهم آورد تا آنها را مدیریت کند.
موسوی افزود: در دولت یازدهم عزمی ایجاد شد تا شرایط به هم پیوستهای در مدیریت منابع آب آغاز شود، گامهای خوبی نیز برداشته شد اما تا هدف نهایی فاصله زیادی داریم. مهم این است که دولت حمایت و همگرایی برای استفاده پایدار از منابع آب را آغاز و پروژههایی در راستای احیای دریاچه ارومیه مصوب کرد اما میدانیم که کار بزرگی در پیش است. وی تاکید کرد: مهمترین مسئله در حوضههای آبریز این است که بتوان از آب محدود بیشترین بهرهوری را داشت، برای این منظور به یک سری سامانههای اندازه گیری نیاز است تا کشاورز بداند چه مقدار آب را در چه زمانی مصرف کند، تامین این تجهیزات نیازمند تامین اعتبار است که به طور کامل فراهم نشد. موسوی گفت: همچنین در زمینه جلوگیری از بارگزاری بیش از توان اکولوژیکی حوضه اقداماتی شد و دولت مانع بهرهبرداری بیرویه از منابعی مانند سدها شد.
از طرفی محدودیت عرضه ایجاد کرد و اجازه داد بخشی از آبی که در پشت سدها وجود دارد به سوی دریاچه رها شود.
وی ادامه داد: تمام اینها کارهای بزرگی است اما اجرای این راهکارها به انسجام و همبستگی تمام بخشها نیاز دارد که یک بخش دولت و بخش دیگر نمایندگان مجلس است که باید وارد عرصه شوند و کمک کنند. مردم هم دولت را در اجرا همراهی کنند. مدیرکل دفتر مدیریت به هم پیوسته منابع آب حوضههای آبریز دریای خزر و دریاچه ارومیه تاکید کرد: بارش همواره در هر دورهای کم و بیش بوده اما مهم این است که اقدامات انجامشده باعث شد روانآبها وارد دریاچه شوند.