نشست زمین و در نتیجه انفجار لوله گاز، عامل اصلی حادثه انفجار و آتشسوزی هفته گذشته در شهران تهران اعلام و سبب شد بار دیگر مسئله فرونشست زمین در پایتخت مورد توجه قرار گیرد.
به گزارش ایران جیب به نقل از صمت، کارشناسان میگویند هر روز یک میلیمتر از دشتهای تهران فرونشست میکند؛ یعنی حدود 36 سانتیمتر در سال. به گفته آنها اگرچه این فرونشست گسترده، مربوط به دشتهای تهران است اما اگر با آن مواجهه درستی انجام نشود، به شهر تهران نیز خواهد رسید. بر اساس مطالعات دفتر مخاطرات سازمان زمینشناسی، فرونشست ۳۶ سانتیمتری زمین در دشتهای جنوب تهران، 90 برابر شرایط بحرانی جهانی یعنی 4 میلیمتر است.
مهدی آشتیانی، مدیر فنی عمرانی و استانداردسازی مرکز مطالعات و برنامهریزی شهر تهران در پاسخ به صمت درباره مواجه شدن شهر با نشست زمین، ابتدا تفاوت میان فرونشست و فروچاله را توضیح میدهد و میگوید: در مناطق شهری، فروچاله اصطلاح بهتری برای بیان نشست زمین است زیرا فرونشست در ابعاد وسیع اتفاق میافتد و ممکن است یک دشت چند هکتاری، نیممتر فرو نشست داشته باشد اما فروچاله به نشستهای موضعی مانند آنچه در منطقه شهران تهران رخ داد، گفته میشود.
دلایل بسیار زیادی را میتوان برای رخ دادن فروچاله در زمینهای شهری بیان کرد؛ اقداماتی که میتواند خاک را بشوید تا پس از خالی شدن حفرههای زیرزمینی از آب، هوا توان نگهداری زمین را نداشته باشد و با فشارهایی که ایجاد میشود دچار فروچاله یا فرونشست شود. به گفته آشتیانی، مهمترین راهکار کاهش فرونشست و فروچاله، جلوگیری از برداشت بیرویه آبهای زیرزمینی است که عامل اصلی فرونشست زمین در تهران و کل دنیاست.
تاکید او بر تاثیر فعالیتهای انسانی در ایجاد فروچالههاست؛ ما زمین را حفاری میکنیم، تاسیسات شهری و لولههای مختلف را از آن عبور میدهیم و همه این دستکاریها میتواند خاک را از حالت بکر خارج و فروچاله ایجاد کند. طراحی و اجرای نادرست فعالیتهای عمرانی را نیز میتوان از دلایل ایجاد فروچالهها دانست. از سوی دیگر فرسودگی شبکه آب و فاضلاب و نشتی دادن به خاک و فرسودگی شبکه سایر تاسیسات شهری نیز میتواند عاملی برای ایجاد فروچاله باشد.
هزینه بالای آگاهی ازخطر
برخی مسائل ساختوساز مانند طراحی پی، بنا، ابعاد و حتی طراحی ضدزلزله را میتوان به سادگی و بر مبنای اصول مشخص پیاده کرد اما مسائلی مانند جلوگیری از ساختوساز در مکانهایی با خطر فروچاله، به سادگی امکانپذیر نیست. آنطور که آشتیانی توضیح میدهد، این مسائل از اختیار سازنده و مالک ساختمان خارج است و اگرچه در این بخش هم میتوان قبل از ساختوساز بررسیهایی انجام داد اما این اکتشافات نیاز به هزینههای بسیار زیادی دارد که برای ساختوسازهای کوچک به صرفه و مرسوم نیست.
او معتقد است در ساختوسازهای وسیع میتوان برای آگاهی از احتمال وقوع فروچاله بررسیهایی کرد، به عنوان نمونه بررسی کرد که آیا گودالی در این حوالی وجود دارد؟ آیا قناتی در این محدوده وجود دارد؟ به گفته او از آنجا که در تهران سیستم فاضلاب یکپارچه نداشتهایم امکان دارد حفرههای بزرگی زیر زمین باشد. از سوی دیگر تهران شهری پر از قنات است که اگر آب به این قناتها و حفرهها برسد، امکان ایجاد فروچاله وجود دارد.
با توجه به خطری که وقوع فروچاله میتواند برای ساختوسازهای شهری و ساختمانها داشته باشد به نظر میرسد لازم است نقشههایی برای آگاهی از مناطق پرخطر وجود داشته باشد تا پیش از ساختوساز بتوان به آنها مراجعه کرد. آشتیانی در این زمینه میگوید: با توجه به موضعی بودن فروچالهها، بعید است چنین مطالعاتی وجود داشته باشد؛ مگر اینکه به شکل موردی چک شود اما در زمینه فرونشست زمین دشت تهران، سازمانهای نقشهبرداری، زمینشناسی و سازمان پیشگیری از بحران بررسی و مطالعه لازم را انجام میدهند.
او معتقد است مسئله مهم در مواجه شدن با فروچالهها، کاهش خطرپذیری است. به گفته آشتیانی، سازمان پیشگیری و مدیریت بحران و مرکز مطالعات و برنامهریزی شهر تهران در حال انجام مطالعات و تهیه دستورالعملی در این زمینه هستند که در آینده آماده میشود و میتواند در کاهش خطرپذیری از پدیده فروچاله موثر باشد. از نگاه مدیر فنی عمرانی و استانداردسازی مرکز مطالعات و برنامهریزی شهر تهران، در مواجه شدن با فروچالهها یکی از مهمترین مسائل، مدیریت یکپارچه میان سازمانهای درگیر موضوع مانند وزارت نیرو (سازمان آب)، سازمان نقشهبرداری و سازمان پیشگیری از بحران است تا بتوانند همزمان، وظایف خود را در مواجه شدن با این پدیده، با هدف کاهش نرخ آسیب انجام دهند. دستورالعملی که در حال آماده شدن است، در زمینه ایجاد این مدیریت یکپارچه موثر خواهد بود.
تاثیر نشست زمین بر حملونقل
افزایش بارگذاری و ساختوسازها در سطح زمین تهران، به عنوان عاملی برای افت سطح آبهای زیرزمینی، میتواند عاملی برای افزایش خطر فروچالهها در تهران باشد. از سوی دیگر اگرچه فرسودگی تاسیسات شهری و لولههای آبرسانی میتواند عاملی برای فرونشست زمین یا ایجاد فروچالهها در مناطق شهری باشد اما در سوی دیگر ماجرا، همین فروچالهها میتواند تهدیدی برای لولهکشی آب، گاز و کابلهای برق فشار قوی و فیبر نوری باشد. لولههای آب و فاضلاب، گاز، دکلهای فشار قوی برق و ساختمانهای مسکونی و غیرمسکونی بر اثر نشستهای زمین، میتوانند تخریب شوند.
این نظر علی بیتالهی، رییس بخش زلزلهشناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی است. او نیز برداشت آبهای زیرزمینی را اصلیترین عامل وقوع فروچاله در تهران میداند و معتقد است این مسئله میتواند بر سیستمهای حملونقل تاثیر بگذارد. به گفته او در تهران مسیرهای ریلی مانند راهآهن تهران ـ جنوب، تهران ـ اهواز، تهران ـ مشهد و حتی مسیر تهران ـ تبریز در معرض آسیب دیدن از ایجاد فروچاله در زمین هستند. با وقوع این پدیده، جادهها و راهها نیز میتوانند به مرور از حالت اصلی خود خارج و معیوب شوند و زمینه ایجاد تصادف را فراهم کنند.
به گفته او، آسیب دیدن راههای اصلی جادهای و ریلی و ساختمانها از جمله پیامدهای نشست زمین در تهران است. به عنوان نمونه برخی ترکهای ایجاد شده روی ساختمانها ناشی از همین مسئله است.
آنطور که بیتالهی گفته است برخی مناطق جنوبی تهران بیش از سایر نقاط در معرض وقوع فروچالهها هستند. به عنوان نمونه در منطقه ۱۸ بیشترین حوادث فرونشست رخ داده و این مسئله خود را در قالب ترکهایی بر ساختمان نشان میدهد. در اثر ایجاد فروچاله، ساختمانها به دلیل اینکه پی آنها نمیتواند فشار را تحمل کند، دچار ترکخوردگی میشود. پیشنهاد این کارشناس این است که در برنامه ششم توسعه، راهکارهای مواجه شدن با فرونشست و فروچاله در کنار مخاطراتی مانند زلزله و سیل پیشبینی و تدوین شود.
به گزارش صمت، نتایج یک بررسی درباره میزان آسیبپذیری بافتهای شهری در برابر فرونشست زمین در جنوب تهران نشان میدهد به دلیل کند بودن روند فرونشست زمین، ساکنان و حتی مدیران شهری به سادگی از وقوع آن آگاه نمیشوند و در این پژوهش، هیچکس علت ترکخوردگی ساختمان خود را فرونشست بیان نکرده است. نا آگاهی موجب آمادگی نداشتن برای مواجه شدن با نشست زمین میشود که آسیبپذیری ساکنان هنگام وقوع را افزایش میدهد و میتواند ضرر را چند برابر کند. در این زمینه اطلاعرسانی به ساکنان مناطقی که بیشتر در معرض وقوع فروچاله یا نشست زمین هستند، ضروری به نظر میرسد.