حملونقل دريايي به دليل ماهيت بين‌المللي آن درحال حاضر بيش از 90 درصد جابجايي تجارت جهاني کالا را در برگرفته است و ساير شيوه‌هاي حملونقل ازجمله جاده‌اي، ريلي و هوايي تنها سهمي 10درصدي از حملونقل دارند. سالانه بيش از 8.4 ميليارد تن انواع کالا ازطريق دريا و توسط خطوط کشتيراني حمل مي‌شود و اين ميزان نسبت به سه‌دهه گذشته، نزديک به 5.5 برابر شده است. اين آمار حاکي از افزايش فزاينده تجارت جهاني کالا و نقش حملونقل دريايي در آن است که بنادر نقش کليدي در آن ايفا مي‌کنند.
به گزارش ایران جیب به نقل از شهروند، درکشور ما حدود 90 درصد از صادرات و واردات کالا از بنادر و اسکله‌هاي بازرگاني و پايانه‌هاي دريايي کشور صورت مي‌گيرد. در هر بندري مجموعه‌اي از فرآيندها براي امر صادرات و واردات انجام می‌شود. برخی از اين فرآيندها زائد بوده یا با هزينه و اتلاف وقت براي صادركنندگان و واردكنندگان همراه است. بسياری از كشورها براي تسهیل در امر تجارت تلاش کرده‌اند تا زمان و هزینه این فرآیندها را به حداقل ممكن برسانند. دراين خصوص شاخص تجارت فرامرزی كه توسط بانك جهاني منتشر مي شود، مي‌تواند نمايه و شاخصی براي وضع هزينه‌ها و زمان تلف‌شده در فرآيندهاي صادرات و واردات باشد. درمحاسبه اين شاخص مولفه‌هايي از قبيل تعداد مجوزهای لازم، زمان و هزينه لازم برای صادرات و واردات، زمان لازم برای بررسی مدارک ورود و صدور کالا و زمان و هزينه معطلی کالا در مرز درنظر گرفته مي‌شود.
دشواری تجارت با ایران
رتبه ایران در شاخص تجارت فرامرزی در سال ٢٠١٥ از بين ١٨٩ كشور ١٤٨ و در ابتدای سال ٢٠١٦ نيز رتبه ايران با ١٨ پله تنزل مواجه شده و این نشان‌دهنده آن است که تجارت با ایران دشوارتر شده است. درمحاسبه اين شاخص در سال ٢٠١٦ مشخص شده است كه زمان مورد نیاز برای صادرات یک کالا در ایران ٣٠٨ساعت و هزینه لازم برای طی این فرآیند درمجموع ١٢٦٦دلار است و در بخش واردات، درمجموع زمان مورد نیاز برای واردات یک کالا در ایران ٤٨٥ساعت و هزینه لازم برای طی این فرآیند ١٤٥٧دلار است. مطالب فوق اهميت توجه به بنادر و مرزها و فرآيندهاي صادراتي و وارداتي را نشان مي‌دهد. با توجه به اينكه موضوع تشخيص و بازرسي كالاها، ارزیابی و تعيين تعرفه، تنظيم و تبادل اسناد حمل و رديابي محموله‌ها از اهميت بالايي در فرآيندهاي گمركي و بنادر برخوردار است، بخش قابل توجهي از زمان و هزينه شاخص فوق مربوط به اين فرآيندهاست. براساس گزارش FDA در سال ٢٠١١ در ایالات متحده، تعداد محموله‌هاي جابه‌جاشده از ٣٠٠ بندر این کشور به ٢٤میلیون فقره رسيده است. امروز، فرآیند بازرسی در مرزهای بین‌المللی وقت‌گیر و پرهزینه است و بيشتر به صورت دستي توسط كاربر انجام مي‌شود. با استانداردها و طبقه‌بندی‌های جهانی موجود، براي دولت‌ها موضوعی دشوار و چالشی است تا به سرعت و سادگي بتوانند خطرات ایمنی ناشی از محموله‌های همراه محصول را شناسایی و صادرات و واردات کالا را با ايمني و هزینه موثر انجام دهند.
یک نمونه برای فهم موضوع
براي مثال، در سال ٢٠١٠، ادوات اسباب‌بازی و بازی در بیش از ٨٥٠هزار راه ورودي با ارزش ١٤,٥میلیارد دلار به ایالات متحده آمریکا وارد شده است. هنگامی که یک محموله به مدخل یک بندر مي‌رسد، کمیسیون ايمني محصولات مصرفي (CPSC) بررسی اسناد و مدارک لازم براي ارزیابی ایمنی محصول و اتخاذ تصميم برای نگهداري، توقیف یا ترخیص کالا را انجام مي‌دهد. رويت‌پذيري درخصوص محموله‌ها محدود است و با افزايش روزافزون محصولات و بازرسی، ريسك خطا نيز افزایش یافته است. سایر صنایع نيز با چالش‌های مشابهی روبه‌رو هستند. صنعت گل بریده شده در طبقه کالاي فاسدشدنی قرار مي‌گيرد. در سال ٢٠١٠، بیش از ٨میلیارد شاخه گل و به ارزش بیش از ١.٣میلیارد دلار از ١٢٧هزارو٤٢ مدخل وارد آمریکا شده است. تا سال ٢٠١٠، طبقه H.S گونه‌های متعددي از گل‌ها را با هم زیر یک کد واحد درنظر مي‌گرفت و تا آن زمان حتی کدهای طبقه‌بندی مکفی براي شناختن انواع شاخه‌های مختلف گل بریده در سیستم گمرکی جهان وجود نداشت.
نگهداري و توقیف اشتباهي محموله در بندر هزينه‌هاي بسياري به‌ویژه براي كالاهاي فاسدشدني و فروش فصلی دارد. از طرف ديگر نگراني بيشتري براي محموله‌هاي داراي ريسك که ممكن است به اشتباه ترخیص شود و خطر را به جامعه منتقل کند، وجود دارد. صادرات هم با چنين خطراتي مواجه است. ترکیب و میزان صادرات صنایع گوشت و مرغ آمریکا نشان مي‌دهد كه اين صنعت یک کسب‌وکار گسترده است که در سال ٢٠١٠، تعداد ٢٣٦هزار فقره گواهی صادرات توسط خدمات بازرسی و ایمنی مواد غذایی (FSIS) تأیید شد. قبل از آن در سال ٢٠٠٨، محموله‌های گوشت یکی از شرکای تجاری آمریکا دچار مشكل شده بود و در اثر آن صادرات محموله‌هاي گوشت آمريكا محدود شد و ضربه قابل توجهی به صنعت گوشت ایالات متحده وارد شد.درجهت رفع این مشکلات، استفاده از استانداردهای تجارت الکترونیک به‌عنوان بخشی از یک استراتژی دقیق فناوری اطلاعات می‌تواند رويت‌پذيري محصول در سراسر مرزهای بین‌المللی را بهبود بخشد، امنیت مصرف‌کننده را تضمين و صرفه‌جویی در هزینه براي دولت و صنعت به وجود آورد. در اين زمينه يكي از بهترين زيرساخت‌ها و تجربه‌هاي جهاني توسط GS١ ارايه شده است.
ایجاد اثربخشی بالا در طول زنجیره تامین
سازمان جهانی GS١ يک سازمان بین‌المللی پیشگام در زمینه طراحی، توسعه و اجرای استانداردهای شناسایی کالا، ضبط خودکار داده‌ها و تبادل الکترونیکی آنهاست. این سازمان گستره وسیعی از خدمات و راهکارهای اجرایی را برای بهبود کارایی و شفاف‌سازی زنجیره‌های تأمین و تقاضا در سطح جهانی و بخش‌های مختلف صنعتی و تجاری ارایه می‌دهد. GS١ با ایجاد ویژگی ردیابی کالای در دست مشتری تا نقطه مبدأ، می‌تواند اثربخشی بالایی را در طول زنجیره تأمین ایجاد کند.در اين زمينه، واردکنندگان و دولت‌ها می‌توانند از طريق ايجاد یک زبان مشترک بین‌المللی برای گروه‌بندی و تشخيص محصولات به كمك استانداردهای جهانی مانند GS١ برای بهبود رصد و رويت‌پذيري محصول و سرعت بخشیدن به زنجیره تأمین كمك بگيرند. شماره جهاني اقلام تجاري يا GTIN را می‌توان در هر زمان برای شناسایی محصولات ورودی و مالک نام تجاری و مدل آن استفاده کرد. استاندارد GS١ اجازه می‌دهد تا ناظرين بتوانند استفاده مجددي از اطلاعات ثبت‌شده و مدل آن داشته باشند (چیزی که با کد H.S به تنهایی ممكن نيست) و دولت‌ها و مامورين را به دقت بیشتر درخصوص محصولات و ميزان خطر آنها مطلع مي‌سازد. دولت‌ها می‌توانند داده‌های محصول موجود جهانی را از کاتالوگ تجارت الکترونیک که با استانداردهای شبکه هماهنگ‌سازی جهاني داده‌ها (GSDN) مطابقت دارد، دانلود کنند. با GTIN محصولات می‌توان اطلاعات معتبري از محصول كه توسط صاحب‌نام تجاری منتشر شده است را دريافت کرد كه به تصمیم‌گیری آگاهانه در مورد محصولات در معرض خطر كمك مي‌کند.
استانداردهای GS١ درحال حاضر توسط صدها هزار کسب‌وکار در سراسر جهان استفاده می‌شود و از این طریق، مدیریت موجودی، نقاط فروش و دیگر سیستم‌های جامع برنامه‌ریزی منابع سازمانی (ERP)پشتیبانی می‌شود. در آمريكا از جولای ٢٠١٠ تا سپتامبر ٢٠١١، پايلوت‌هايي شامل صنايع اسباب‌بازی و بازی، گل بريده شده و گوشت و مرغ براي ارزيابي نتايج بكارگيري GS١ در بندرها و مرزها انتخاب و اجرایی شد. نتايج نشان داد كه استفاده از GTIN همراه با كدهاي طبقه‌بندي جهاني محصول (GPC) می‌تواند هزینه بررسي‌هاي محصول را تا ٨٠درصد در سال اول كاهش دهد. نتایج پايلوت ادوات اسباب‌بازي و بازي مشخص کرد که نرخ بازگشت سرمایه درحدود ٨دلار به ازای یک دلار بوده است و استفاده از كدهاي GPC می‌تواند زمان مورد نیاز برای بازرسی محموله گل را تا ٥٠درصد کاهش دهد. درصورت اتصال سراسری و جهانی، کاتالوگ استاندارد محصول می‌تواند برای مدیریت واردات محصولات پیچیده نیز مورد استفاده قرار گيرد. صادرکننده‌ها می‌توانند ١,٦میلیون دلار در طول ٥سال اول صرفه‌جويي كنند. پايلوت گوشت و مرغ نیز گزارش داد كه نرخ بازگشت سرمایه درحدود ٥دلار به ازای یک دلار بوده است.
نمونه‌های موفق اجرایی دیگر را ببینیم
نتايج موفق ديگري نيز از پياده‌سازي استاندارد GS١ در بندر كلنگ مالزي، بندر روتردام هلند و بنادر سنگاپور قابل ذكر است. اكثر تجربه‌هاي موفق جهاني از بكارگيري استانداردهاي GS١ در بنادر و گمركات حاكي از تسهيل فرآيندهاي صادرات و واردات، كاهش قابل توجه زمان معطلي كالا در بنادر و گمركات، كاهش هزينه‌هاي واردات و صادرات، افزايش صحت و كيفيت بازرسي‌هاي دولتي همراه با كاهش زمان آن و بهبود خدمات به مشتريان بوده است. با توجه به رتبه پايين تجارت فرامرزي دركشور ما و همچنين زمان قابل توجه توقف و معطلي كالا در بنادر و گمركات بكارگيري استانداردهاي زنجيره تامين از قبيل استاندارد موفق جهاني GS١ در بنادر و گمرك‌هاي ايران ضروري به نظر مي‌رسد. تاكنون اين استاندارد در ايران پياده نشده است. پياده‌سازي موفق آن نياز به طراحي يك سيستم موفق زنجيره تأمين در گمرك‌ها و بنادر دارد.
اين سيستم را مي‌توان به‌گونه‌اي طراحي کرد كه ضمن دستيابي به اهدافي از قبيل تسهیل و تسريع در تجارت و كاهش هزينه‌هاي آن، سطح امنيت در گمرك و بنادر نيز افزايش يافته و اهداف بازرسي و شفافيت نيز محقق شود. مركز ملي شماره‌گذاري كالا و خدمات ايران نماينده GS١ در ايران است كه وظيفه صدور شناسه‌هاي GS١ را برعهده دارد. سازمان بنادر و دریانوردی و گمرك ایران مي‌توانند ضمن هماهنگي با اين مركز اقدام به طراحي سيستمي براي رویت‌پذيري و شناسايي كالاها، مكان‌ها و تجهيزات در گمرك کرده و كليه تراكنش‌ها و تبادلات را تحت كنترل درآورند و از مزاياي متعدد استاندارد GS١ بهره‌مند شده و خدمات خود را به تجار، بازرگانان و دستگاه‌هاي دولتي و نظارتي افزايش دهند.
* پرویز فتاحی عضو هیأت‌علمی موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی