طرح کلان ملی ساخت هواپیمای مسافربری 150 نفره، به عنوان پیچیده‌ترین طرح فناوری کشور در دستور کار قرار دارد. ساخت این هواپیما شامل شش میلیون قطعه، 220 کیلومتر کابل و بیش از 75 هزار نقشه است. این طرح کلان ملی با محوریت دانشگاه صنعتی امیرکبیر و همکاری سایر مراکز علمی کشور در حال پیگیری است. بررسی ساخت این نوع هواپیما از سال 90 شروع شده اما هنوز مراحل اجرایی آن آغاز نشده است. ساخت چهار نمونه اولیه این هواپیما بیش از 2 میلیارد دلار هزینه دارد.
تصمیم دولت برای خرید هواپیماهای جدید به منظور توسعه و نوسازی ناوگان موجب شده موضوع هواپیماسازی در کشور دوباره از سوی برخی کارشناسان مطرح شود این در حالی است که تلاش‌های فراوانی در دولت‌های مختلف برای ساخت هواپیما بویژه هواپیماهای پهن پیکر و مسافری به دلیل هزینه‌های بالا و مشکلاتی که وجود دارد تاکنون نتوانسته به موفقیت چندانی برسد.
آغاز برجام و لغو تحریم‌های صنعت هوایی فرصت مناسبی برای نوسازی ناوگان فرسوده کشور فراهم کرد. به گفته کارشناسان و مسئولان ایران برای نوسازی ناوگان خود به بیش از 400 هواپیما نیاز دارد. از تعداد 250 ناوگان هوایی کشور در حال حاضر بیش از 100 هواپیما به دلیل فرسوده بودن از رده خارج شده‌اند. توسعه صنعت هوایی از نظر امنیتی و اقتصادی یکی از نمادهای اصلی توسعه هر کشور محسوب می‌شود. تحمیل بیش از 30 سال تحریم صنعت هوایی موجب فرسودگی ناوگان هوایی شد طوری که در حال حاضر متوسط سن هواپیماهای فعال بیش از 20 سال است اما این میانگین در جهان 11 سال است. بنابراین نوسازی ناوگان هوایی در پسابرجام از اولویت‌های اصلی توسعه این صنعت بود. بر این اساس دولت در یکی از نخستین گام های خود برای نوسازی ناوگان هوایی قراردادی را برای خرید هواپیمای جدید با ایرباس در دستور کار قرارداد. با این حال خرید 118 ایرباس و 20 هواپیمای کوتاه برد20ATR درصد از نیاز کشور به هواپیمای نو را برآورد می‌کند.
در عین حال عباس آخوندی وزیر راه و شهرسازی از نهایی شدن قرارداد خرید ایرباس در آینده نزدیک خبر داده است. اما با خرید هواپیماهای جدید برخی این بحث را مطرح کرده‌اند که کشور توانمندی ساخت هواپیما را دارد بنابراین به‌جای خرید چرا ساخت هواپیما را شروع نکردیم؟ در مقابل این نظر دست‌اندرکاران صنعت هوایی اگرچه معتقدند که کشور توان ساخت هواپیما را دارد اما این موضوع را از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نمی‌دانند. آنها معتقدند توانایی کشور در ساخت تنها بخشی از موضوع است و برای کامل شدن زنجیره ساخت هواپیما عوامل متعددی نیاز است و هزینه بسیار بالای ساخت یکی از موانع جدی است. در سال‌های اخیر ایران به دانش فنی ساخت هواپیماهای کوچک تا سقف 50 نفره تا حدودی دست پیدا کرد. اما ساخت این هواپیما به خاطر استقبال نکردن شرکت‌های هواپیمایی به دلایلی مانند اقتصادی نبودن، نداشتن مراکز پشتیبانی، تعمیر و نگهداری و مرکز آموزش خلبانی باعث شد تولید این نوع هواپیما با کندی پیش برود.
مقایسه غلط خرید هواپیمای پهن پیکر با ساخت آن
یعقوب انتصاری مسئول هوانوردی عمومی در ستاد هوایی و هوانوردی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در گفت‌و‌گو با «ایران» با اشاره به بحث خرید یا ساخت هواپیما در کشور گفت: هواپیماهای ایرباس یا بوئینگ که ایران خریداری می‌کند هواپیماهای پهن پیکر هستند که ما هنوز به موضوع ساخت این نوع هواپیماها در کشور وارد نشده‌ایم.
وی افزود: بزرگترین هواپیمایی که تاکنون در ایران ساخته شده هواپیمای ایران 140 با ظرفیت کمتر از 50 نفر است. ساخت این هواپیما طبق قرارداد با کشور اوکراین است و تکنولوژی ساخت و برخی قطعات آن از اوکراین وارد می‌شود و تعداد قابل توجهی از قطعات نیز در کشور سساخته می‌شود بنابراین تجربه ساخت هواپیماهای کوچک 2، 6 تا 50 نفره در ایران وجود دارد. انتصاری ساخت هواپیما از کوچک به بزرگ را مانند تقسیم‌بندی آموزش از ابتدایی تا دانشگاه نام برد که برای ورود به دانشگاه حتماً باید مراحل ابتدایی آموزش طی شود بنابراین برای ورود به ساخت هواپیماهای پهن پیکر به زمینه‌ها و پیش نیازها باید توجه کرد.
وی خاطرنشان کرد: ایران دانش، تکنولوژی خمیرمایه و تجربه ساخت هواپیما تا سقف 50 نفر را دارد و توان تعمیر و نگهداری این نوع هواپیماها نیز در کشور موجود است اما هواپیماهای ایرباسی که ایران خریداری کرده از نوع 200 تا 400 نفره است که در رده هواپیماهای مسافری پهن پیکر قرار می‌گیرند ما انتظار نداریم با توجه به شرایط ما هواپیماساز این نوع هواپیماها باشیم. به گفته انتصاری طبق قوانین و مقرارت جهانی در خرید و فروش هواپیما فروشنده موظف است در قرارداد خدمات پس از فروش را قید کند به این ترتیب که حتی اگر شرکت سازنده بنا به دلایلی تعطیل یا از رده خارج شد کشور فروشنده موظف است خدمات پس از فروش را همچنان به خریدار ارائه کند مانند شرکت فوکر که بیش از 20 سال است از رده خارج شده اما همچنان به دارندگان این نوع هواپیما خدمات ارائه می‌کند.
وی افزد: طبق همان مقررات جهانی فروشنده موظف است آموزش تعمیر و نگهداری هواپیماهای خریداری شده را به‌صورت مجانی به کشور خریدار ارائه کند. همچنین کشور و شرکت فروشنده به شرکت‌های خریدار که به تأیید سازمان هواپیمایی کشور خریدار و در مورد ایرباس به تأیید اتحادیه اروپا و سازمان هواپیمایی کشور سازنده رسیده باشند باید ساخت و تعمیر قطعات و تزئینات هواپیمای خریداری شده را در این شرکت‌ها دایر کند. وی افزود: بر اساس این قوانین ما می‌توانیم بعد از خرید هواپیما در قطعه‌سازی و تعمیرات آن نیز وارد شویم اما نمی‌توانیم ساخت هواپیما را فوراً شروع کنیم. آموزش تعمیر و نگهداری و ساخت قطعات هواپیماهای خریداری شده حداقل به 2 سال زمان نیاز دارد. انتصاری گفت: کشورهای دیگر هم بتدریج و تحت چنین قوانینی خود را ارتقا داده‌اند و سازنده هواپیما شده‌اند پس ما نیز با خرید هواپیما این فرصت را برای خود فراهم می‌کنیم و نباید با طرح مسائلی مانند ساخت هواپیما از فرصت ایجاد شده بگذریم. به گفته انتصاری ایران ساخت هواپیماهای بزرگ را به‌صورت مشترک با چین و روسیه در دستور کار دارد که این نوع هواپیماها 100 تا 150 نفره هستند. وی گفت: در حال حاضر توانایی پذیرفتن مسئولیت ساخت هواپیماهای پهن پیکر را نداریم اما با همکاری مشترک با کشورهای دیگر می‌توانیم بتدریج این کار را شروع کنیم.
