بسیاری تصور می‌کنند که اجرای محدوده طرح ترافیک، طرحی است که غلامحسین کرباسچی، شهردار اسبق تهران بنیانگذاری کرد در حالی که پیشینه این طرح در محدوده شلوغ و پرترافیک تهران به دهه‌های 20 و 30 و روزگاری که جمعیت خودروها در این شهر رو به افزایش بود، برمی‌گردد.
به طور جدی‌تر به روزگاری که امیرعباس هویدا، نخست‌وزیر وقت ایران شهردار وقت تهران را احضار کرد و داستان و مشکلات بیرون آمدنش از مجلس ختمی که در خیابان اکباتان رفته بود را برایش تعریف کرد و از او خواست که مجالس ختم در مساجد محدوده مرکزی شهر در ساعت‌های پرترافیک برگزار نشود یا آنکه هیچ‌کس حق ندارد با اتومبیل خود راهی خیابان‌ها و کوچه‌های اطراف مساجد محدوده مرکزی شهر تهران شود. بنا به خاطراتی که شهردار وقت تهران در روزنامه اطلاعات آن روزگار به جای گذاشته است این موضوع نخستین اعمال محدودیت برای تردد خودروهای سبک و سنگین در محدوده مرکزی شهر تهران بود که منجر به برگزاری مجالس ختم در ساعت‌هایی محدود از روز در این مساجد شد که چون مسئولان مساجد آن روزگار چندان حاضر به اجرای آن نبودند تردد و پارک کردن خودروها در خیابان‌ها و کوچه‌های منتهی به اینگونه مساجد ممنوع اعلام شد.
اما نگاهی به گذشته دورتر نشان می‌دهد که محدودیت رفت‌وآمد در محدوده مرکزی تهران را ناصرالدین شاه قاجار بنا گذاشت و می‌گویند او در سال ۱۲۸۲ هجری قمری (سال ۱۳۴۴ یا ۱۳۴۵خورشیدی) دستوری داد که بر آن اساس، قرار شد ورود چارپایان باربر به محوطه و معابر میدان ارگ یا «باغ گلشن» ممنوع شود و با صدور چنین دستوری گویا نخستین طرح «تعیین محدوده ممنوعه ترافیک» در تهران مشخص و رفت‌وآمد در آن با محدودیت‌هایی مواجه شد.البته این محدودیت‌ها مقطعی بود و گویا قرار بود شماری از توپ‌ها و تجهیزات نظامی از میدان ارگ سلطنتی به میدان تازه‌تاسیس توپخانه (امام خمینی امروزی) منتقل شود و تغییراتی نیز در میدان ارگ (پانزده خرداد فعلی) داده شود.
مرحوم محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه که وزیر «انطباعات» و مترجم خصوصی ناصرالدین‌شاه بود در کتاب «مرآت البلدان» که فارسی آن «آیینه شهرها» می‌شود در این‌باره توضیحاتی داده و نوشته است:
در سال ۱۲۸۱هجری قمری (یعنی یک سال پس از اجرای طرح ممنوعیت تردد) و انتقال توپ و توپچیان به میدان توپخانه، در وسط میدان ارگ، استخری ۸ ضلعی ساختند و اطراف استخر را سنگفرش کردند تا یک راه باریکه کالسکه‌رو ایجاد شود و بقیه میدان نیز به فضای سبز و درختان اختصاص یافت. آنگاه باغچه یادشده را با ستون‌های سنگی و نرده‌های چوبی محصور کردند و در سال ۱۲۸۲ هجری قمری برای جلوگیری از تردد و عبور و مرور همه چارپایان در میدان ارگ، خندق شرقی میدان را نیز پر کرده و روی آن معبری جدید احداث کردند به نام «ناصریه» یا «ناصرخسرو» که از میدان توپخانه تا دهنه ورودی بازار تهران امتداد یافت و در انتهای آن نیز دروازه‌ای به خارج از شهر ایجاد کردند و با این محدودیت‌ها عبور و مرور چارپایان باربر از محدوده میدان ارگ قطع شده و این طرح در آن روزگار ماندنی شد.
با این حساب باید گفت محدوده اجرای نخستین طرح ممنوعیت تردد خودروها و باربرها میدان ارگ یا پانزده خرداد بوده و البته امیرعباس هویدا نیز بر ایجاد محدودیت تردد روی این میدان و خیابان‌های منتهی به آن مثل بازار، «ناصر خسرو»، «چراغ‌برق»، «لاله‌زار»، «شاه (جمهوری)»، «سپه (امام خمینی)»، «مولوی»، «گمرک» و «شاهپور (وحدت اسلامی)»، «پهلوی (ولیعصر)»، «شاهرضا (انقلاب فعلی)» بسیار تاکید داشت و شهردار وقت تهران را مجبور به اجرای طرح ممنوعیت‌ها و اجرای قوانین ویژه در برخی از ساعت‌های روز در این خیابان‌ها کرد. به طور مثال توقف در حاشیه بیشتر خیابان‌های یادشده از همان زمان آغاز شد و بسیاری از خودروهایی را که در این نقاط ممنوعه توقف می‌کردند با قفل‌های بزرگ ترافیکی زمینگیر می‌کردند تا صاحب اتومبیل پیدا شود و به ماموران کلانتری و قانون مراجعه کند. خلاصه اجرای این طرح‌ها از همان روزگار موجب تنش‌ها و درگیری‌ها و بلبشوهایی در سطح شهر تهران می‌شد.
نخستین طرح‌های ترافیک در تهران
داستان ایجاد و اعمال محدودیت در برخی خیابان‌های محدوده مرکزی شهر تهران نیز داستان غم‌انگیزی است که اگر فرصت شد، در گزارش جداگانه‌ای به حوادث و وقایعی که در نخستین روزها، ماه‌ها و سال‌های اجرای این طرح بین رانندگان و پلیس راهنمایی و رانندگی رخ می‌داد، خواهیم پرداخت. اما اینکه چگونه اجرای طرح ترافیک در تهران به چنین سطح و توفیقی دست یافت و به عنوان یک قانون لازم اجرایی در فرهنگ شهری مردم نهادینه شد هم جالب و خواندنی است که در این بخش از گزارش به‌طور تیتروار به آنها اشاره‌ای دارم. بنا به گفته کارشناسان حوادث حمل‌ونقل و ترافیک شهرداری تهران، این طرح از طرح‌های موفقی است که پس از استقرار نظام جمهوری اسلامی برای رفع تراکم تردد وسایل نقلیه در تهران به اجرا گذاشته شد و ایران از معدود کشورهایی است که در زمینه تجربی این طرح، موفق به ایجاد محدوده خاص ترددی به وسعت زیاد شده است. این طرح از شهریور سال ۱۳۵۸ تاکنون در ۱۹ مرحله به اجرا درآمده است.
مرحله اول: از ابتدای شهریور ۱۳۵۸ با ایجاد مسیر ویژه اتوبوس‌های شرکت واحد در مرکز شهر، به‌وسیله ایجاد مسیری به طول ۳۰ هزار و ۲۸۰ متر آغاز شد.
مرحله دوم: ممنوعیت تردد اتومبیل‌های تک‌سرنشین با هدف بهبود نسبی ترافیک با ایجاد محدوده‌ای در مرکز شهر از اول آبان ماه ۱۳۵۸ به مرحله اجرا درآمد. در این مرحله ورود اتومبیل‌های تک‌سرنشین به مرکز شهر بین ساعت ۶: ۳۰ تا ۱۰ صبح ممنوع شد.
مرحله سوم: با تصویب شورای انقلاب در تاریخ ۵۹/۰۳/۱۷ محدوده‌ای در مرکز شهر تهران تعیین شد تا از ورود تمام وسایل نقلیه به استثنای وسایل نقلیه مجاز از قبیل وسایل نقلیه عمومی، اتومبیل‌های اورژانس و کادر پزشکی و سرویس‌های دولتی از ساعت ۶: ۳۰ تا ۱۰ صبح در تمام ایام هفته جز در دو روز آخر هفته و ایام تعطیل جلوگیری شد.
مرحله چهارم: زمان محدودیت تردد در مرکز شهر از ابتدای سال ۱۳۶۱ تا ساعت ۱۲ افزایش یافته و در مقابل تصمیم گرفته شد که به‌طور صرف افراد و موسسات خاصی که ناگزیر از ورود به داخل محدوده هستند، با تعیین اولویت بتوانند مجوز تردد دریافت کنند. این گروه‌ها پزشکان، معلولان و برخی بیماران، موسسات اتومبیل کرایه و برخی شرکت‌های خصوصی بودند.
مرحله پنجم: محدودیت تردد در مرکز شهر از فروردین ۱۳۶۲ با ۳ ساعت افزایش، تا ساعت ۱۵ تعیین شد.
مرحله ششم: از پاییز ۱۳۶۴ همزمان با انجام اقداماتی چون بهینه‌سازی سیستم شبکه معابر یک‌طرفه در خیابان‌های داخل محدوده، افزایش ناوگان تاکسیرانی، احداث پارکینگ وسایل نقلیه و... ساعت محدودیت تردد با ۱/۵ ساعت کاهش، از ساعت ۶: ۳۰ تا ۱۳: ۳۰ تعیین شد. در این مرحله برای نخستین‌بار از آرم‌های یک‌ساله وانت‌بار، کارت شناور و آرم یک‌ساله برای اتومبیل‌های شخصی استفاده شد.
مرحله هفتم: محدودیت تردد برای نخستین‌بار شامل وانت‌بار نیز شد، به گونه‌ای که تنها وانت‌بارهای دارای مجوز سالانه تردد، مجاز به ورود به محدوده طرح ترافیک شهر تهران شدند. (پاییز ۱۳۶۷)
مرحله هشتم: از اردیبهشت ۱۳۶۹ آغاز شد. طبق مصوبه شورای‌عالی ترافیک تردد تمامی وسایل نقلیه سنگین در ساعات ۶ صبح تا ۲۱ در محدوده مشخص‌شده، ممنوع شد. در این مرحله علاوه بر مجوزهای سال قبل، کارت ویژه جانبازان و بیماران دائمی و مجوز تردد وسایل نقلیه سنگین نیز صادر شد.
مرحله نهم: بدون درنظر گرفتن سابقه محدودیت، به هر تعداد وسایل نقلیه با پلاک دولتی (۵۱، ۵۲ و پلاک بنفش) معرفی شده از جانب اداره‌های دولتی، مجوز صادر شد. (شهریور ۱۳۷۰)
مرحله دهم: تغییراتی در محدوده جغرافیایی طرح ترافیک و نیز ساعات تردد به وجود آمد. در این مرحله از آذرماه ۱۳۷۱، ساعت محدودیت تردد تا ساعت ۱۷ تعیین شد.
مرحله یازدهم: از مهرماه ۱۳۷۳ عوارض تردد در محدوده ترافیک افزایش یافت و در عوض تعداد مجوز تا سقف ۶۶ هزار مورد کاهش یافت.
مرحله دوازدهم: از ابتدای آذر ۱۳۷۳ آرم‌های موقت روزانه برای ورود وسایل نقلیه به داخل محدوده توزیع شد.
مرحله سیزدهم: از تابستان ۱۳۷۵ صدور مجوز طرح ترافیک با نظارت شورای‌عالی هماهنگی ترافیک شهرهای کشور با حوزه ستادی و عملکردی سازمان حمل‌ونقل و ترافیک شهرداری تهران انجام شد.
مرحله چهاردهم: از اواخر سال ۱۳۷۹ براساس مصوبه شورای‌عالی هماهنگی ترافیک، محدوده طرح ترافیک گسترش یافت.
مرحله پانزدهم: به منظور پاسخ به نیاز جانبازان، بیماران خاص، پزشکان و معلولان، آژانس‌های تاکسی تلفنی، تاکسی‌بارها و ارگان‌ها و نهادهای دولتی با افزایش سقف مصوب، موافقت شد.
مرحله شانزدهم: به منظور پاسخ به نیاز دستگاه‌های مختلف متقاضی دریافت مجوز ورود به محدوده ممنوع طرح ترافیک شهر تهران با افزایش تعداد ۵ هزار برچسب عمومی موافقت شد.
مرحله هفدهم: از اواسط آذرماه ۱۳۸۴ به دلیل آلودگی شدید هوای تهران، مبادرت به اجرای طرح تردد نوبتی خودروها یا طرح «زوج و فرد» شد. ساعات اجرای این طرح از ۳۰/۶ صبح تا ۳۰/۱۹ بعدازظهر و پنجشنبه‌ها از ۶/۳۰ صبح تا ۱۳ بعدازظهر است. مرز این محدوده با وسعت ۷۴ کیلومتر مربع به شرح زیر است:
محدوده شمالی: بزرگراه رسالت
محدوده غربی: بزرگراه چمران و خیابان نواب
محدوده جنوبی: بزرگراه بعثت
محدوده شرقی: بزرگراه بسیج، خیابان ۳۰ متری نیروی هوایی، خیابان امامت و خیابان آیت. این محدوده دارای ۱۲۰ نقطه ورودی است.
مرحله هجدهم: لغو طرح زوج و فرد در روزهای پنجشنبه از تاریخ ۸۴/۱۲/۱۱
مرحله نوزدهم: اجرای دوباره طرح زوج و فرد در روزهای پنجشنبه از تاریخ ۸۵/۰۱/۱۴
در دوره جدید با توجه به تغییرات مورد نیاز در روش اجرایی واحد صدور آرم و ایجاد سیستم‌های مکانیزه برای سهولت گردش کار و جلوگیری از مراجعات غیرضروری، به منظور پاسخگویی بهتر و سریع‌تر به متقاضیان، به حداقل رساندن خطاها و نیز در جهت تحقق اهداف شهر الکترونیک بر پایه شهروندمداری، سازمان حمل‌ونقل و ترافیک به سیستم نرم‌افزاری صدور آرم کاملا مکانیزه مجهز شده است.
طرح ترافیک در شهرستان‌ها
بعد از توفیق‌های چشمگیر شهرداری تهران در اجرای طرح ترافیک، مراکز استان‌ها و شهرستان‌های پرتردد، یکی بعد از دیگری به زنجیره اجرای این طرح پیوستند و از تجربیات شهرداری تهران استفاده کردند. نخست با اجرای طرح‌های زوج و فرد و بعد از آن با تعیین محدوده‌هایی از حوزه مرکزی و پرتردد، طرح ترافیک را در شهرهای خود اجرا کردند. از این شهرها می‌توان به قم، مشهد، تبریز، اصفهان، کرج و به تازگی نیز به شهر رشت اشاره کرد که این روزها در حال اجرای نخستین تجربه‌هایش در این طرح است. در این گزارش سراغ این طرح‌ها می‌رویم.
اجرای طرح زوج و فرد کرج
در کرج از مدت‌ها پیش توسط استاندار، شهردار، فرماندار و برخی مسئولان نیروی انتظامی این شهر، صحبت از چگونگی اجرای طرح ترافیک و انجام مطالعات میدانی درباره آن می‌شد و سرانجام از اسفند ۴ سال گذشته این زمزمه‌ها به حقیقت پیوست و مسئولان با استفاده از تجربیات کوتاه و مقطعی که در برخی روزهای سال‌های گذشته داشتند، به اجرای طرح ترافیک در محدوده‌هایی از شهر پرداختند و این طرح از ابتدای اسفند سال گذشته در هسته مرکزی شهر کرج اجرا شد. اما پیش از اجرای طرح، روابط عمومی شهرداری کرج به مردم اطلاع داده و گفته بود: «از اول اسفند سال ۹۳ طرح زوج و فرد در هسته مرکزی شهر کرج اجرایی می‌شود.»به گفته روابط عمومی شهرداری کرج، معاون حمل‌ونقل و ترافیک شهرداری کرج از اجرای طرح زوج و فرد در هسته مرکزی شهر از اول اسفند سال ۹۳ تا پایان سال و به‌طور آزمایشی خبرداد.
مهرداد فیروزبخت با اعلام این خبر گفت: طرح زوج و فرد براساس طرح پیشنهادی پلیس راهور و مصوبه شورای ترافیک استان قابلیت اجرا یافت.
طرح ترافیک در محدوده تاریخی اصفهان
گزارش‌های منتشر شده در رسانه‌ها در سال‌های گذشته حکایت از آن دارند که اجرای طرح ترافیک که از سال‌ها پیش بسیار مورد تاکید مسئولان و نیز از درخواست‌های مردم اصفهان بوده است، پس از انجام آزمایش‌های مکرر سرانجام از سال گذشته به‌طوری جدی و رسمی و قانونی آغاز شد و سرانجام جراید از زبان معاون حمل و نقل و ترافیک شهرداری تهران اعلام کردند این طرح در محدوده تاریخی شهر اصفهان اجرا خواهد شد. علیرضا صلواتی روز ۱۶ دی سال گذشته گفته بود: طرح زوج و فرد خودروها در روان‌سازی ترافیک و کاهش تردد خودروها در هسته مرکزی شهر موثر بوده است اما محدوده طرح ترافیک تنها ۱۵ درصد از سطح شهر را شامل می‌شود.
وی با اشاره به تاثیر طرح زوج و فرد خودروها در کاهش آلودگی هوا گفته بود: زمانی طرح زوج و فرد خودروها در کاهش آلودگی هوا موثر خواهد بود که این طرح از در منازل اجرا شود. او تصریح کرد: با توجه به وضعیت آلودگی هوا در آینده مجبور خواهیم شد، طرح زوج و فرد را از در منازل اجرا کنیم تا تردد خودروها در سطح شهر کاهش یابد. به گفته صلواتی، ۸۰۰ تا ۹۰۰ هزار خودرو روزانه در سطح شهر در حال تردد هستند، بنابراین کاهش تردد خودروها تاثیر بسزایی در کاهش آلودگی هوا خواهد داشت و در این زمینه حلقه اول ترافیکی را با عنوان «محدوده تاریخی شهر» نامگذاری کرده‌ایم و درنظر داریم ابتدا زیرساخت‌های محدودیت تردد را در این محدوده ایجاد کنیم. معاون حمل‌ونقل و ترافیک شهرداری اصفهان در ادامه گفته بود: طبق این طرح درنظر داریم در مبادی ورودی محدوده تاریخی شهر پارکینگ ایجاد کنیم تا شهروندان قبل از ورود به این محدوده خودروهای خود را در این مکان‌ها پارک کنند.