گرمای بی‌سابقه، تهران را روز یکشنبه 7 مرداد 1403 به تعطیلی کشاند. قریه‌ای که وقتی قاجارها پایتختش کردند، دل به هوای خوش آن بسته بودند. از کاسپین تا خلیج‌فارس سال‌هاست که درگیر تغییرات اقلیمی‌اند. تیر آخر اما به تهران کوهپایه‌ای خورد که بیشتر وقت‌ها گرما و سرمای غیرقابل تحملی نداشته است. هرچند گرم‌ترین نقطه جهان در قلب ایران است، گندم‌بریان یا ریگ‌سوخته که در دشت لوت قرار دارد، با دمایی حدود ۷۰ درجه سانتی‌گراد. با این حال، علی که ساکن اهواز است می‌گوید: «فکر نمی‌کردیم که این گرما تهران را هم عاجز کند.» اهواز ۹ تیرماه ۱۴۰۳ به گرم‌ترین دمای تاریخ جهان رسید. اتین کاپیکیان، متخصصی در آژانس هواشناسی فرانسه، همان‌روز نوشت: «اهواز دمای ۵۳.۷ درجه‌ای را تجربه کرده و این قطعا یک رکورد‌شکنی در ایران و آسیا است.»
سایت «ودر آندگراند» اما ادعا کرد؛ دمای اهواز به ۵۴درجه رسیده که در جهان بی‌سابقه است. علی تابستان سختی را پشت سر می‌گذراند: «زندگی ما فلج شده، آب نداریم. برق نداریم. ما اینجا داریم می‌سوزیم و هیچ‌کس به فکر ما نیست.» بر اساس داده‌های اولیه «سرویس تغییرات آب و هوایی کوپرنیک»، در طول ۲۰ سال گذشته، بالاترین دما تنها در پنج شهر خاورمیانه ثبت شده است که این کشورها براساس رتبه‌بندی شامل ایران (هفت بار)، عراق (شش بار)، کویت (پنج بار) و عربستان سعودی (دو بار) می‌شوند. کوروش محمدخانی، باستان‌شناسی که مطالعات وسیعی درباره تغییرات اقلیمی در ایران کرده به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «متاسفانه باید بگویم پلتفرم(سکوی نواحی قاره‌ای) عربستان دارد جایگزین پلتفرم ایران می‌شود. چشم‌انداز ایران سوزان است. آب خلیج‌فارس دارد عقب می‌رود و امکان دارد در چشم‌اندازی ۱۰ هزارساله برای همیشه بسته شود.» طبق پیش‌بینی سازمان جهانی بهداشت اگر روند انتشار گازهای گلخانه‌ای ادامه یابد، تغییرات اقلیم بر امنیت غذایی در ایران تاثیر منفی خواهد داشت؛ به‌ویژه سبب کاهش دسترسی به آب، افزایش درجه حرارت هوا و وقوع توفان‌های گردوغبار می‌شود.
جاز خشک شد، بلوچ آتش گرفت
«جاز خشک شد، بلوچ آتش گرفت.» این را مهدی میرزایی می‌گوید از مردم جنوب کرمان. در سال‌های اخیر دریاچه جازموریان به دلیل افزایش دما و همچنین سدهایی که در بالادست هلیل‌رود زده شده، خشک شده و بسیاری از محصولات کشاورزی آنها از بین رفته است. «زنی بود با صدها درخت پرتقال و لیمو، درختانش خشک شدند. دهه شصتی‌های اینجا یادشان می‌آید، چگونه زیر درختان پربار می‌خوابیدند و برای چیدن محصول سرخوشانه می‌دویدند. حالا شب‌ها فقط رویای آن روزها را می‌بینند.» مهدی می‌گوید. با او به کویر قلعه‌گنج می‌رویم. این کویر زمانی دریاچه جازموریان بوده است.
رویای از دست رفته‌ای که سال‌هاست می‌توان به بسیاری از شهرهای ایران بسط داد. چنانچه آخرین گزارش رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران هواشناسی خبر از خیمه گنبد حرارتی در ایران در سال ۱۴۰۳ می‌دهد: «گرم‌ترین مناطق ایران در ۲۴ ساعت گذشته «دلگان» در سیستان و بلوچستان با دمای ۴۹.۷، «بافق» در یزد ۴۹.۴، «بستان» در خوزستان ۴۸.۵، «امیدیه» در خوزستان و «ریگان» در کرمان ۴۸.۴، «فهرج» در کرمان ۴۸.۳ و «دهلران» در استان ایلام ۴۸.۲ درجه بوده است.» این گزارش همچنین حاکی از آن است: «بیشینه دمای هوا در ایستگاه‌های هواشناسی «اهواز» به ۴۸.۱، «میانده جیرفت» کرمان ۴۷.۹، «طبس» خراسان جنوبی ۴۷.۷، «برازجان» بوشهر ۴۷.۶، «بمپور» سیستان و بلوچستان ۴۷.۵، «اهرم» بوشهر ۴۷.۴ و «آغاجاری» خوزستان و «خورموج» بوشهر به ۴۷.۴ درجه رسیده است.»
با این حال، احد وظیفه رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «تابستان‌های ایران همواره به دلیل اقلیمی که دارد، گرم بوده و این چیز جدیدی نیست. نگرانی اصلی زمانی بود که در پاییز ما رکورد هوای گرم را زدیم.» او بر اساس آمارهای سازمان هواشناسی گرمای تابستان تهران در سال ۱۳۹۲ را گرم‌تر از امسال می‌داند: «تهران بالای ۴۳ درجه را هم ثبت کرده است.» با این حال ششم و هفتم مرداد ۱۴۰۳ گرم‌ترین هوای تهران در طول سال بوده و باعث شده، فقط در روز ششم بنا به گفته سخنگوی سازمان اورژانس ایران، ۲۲۵ نفر بر اثر گرمازدگی به بیمارستان‌ها و مراکز درمانی مراجعه کنند.
این اما تنها پیامد گرمای هوای تهران نیست؛ در پی افزایش دمای هوای تهران، بر اساس داده‌های شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، میانگین کیفیت هوای پایتخت به ۲۱۱ با آلاینده شاخص ازن رسیده است. بسیاری از کارشناسان تاثیر اشعه فرابنفش روی مردم را بسیار خطرناک عنوان می‌کنند. رضا ملک‌زاده، معاون تحقیقات و فناوری وزیر بهداشت هم سومین سرطان شایع را در ایران سرطان پوست می‌داند. مشکل بزرگ‌تر از منظرگاه مسوولان اما ناترازی انرژی است. تامین برق در این هوای گرم دردسر بسیار بزرگی برای دولت شده است. در دو، سه سال گذشته بسیاری از شهروندان تهرانی با قطعی برق در ساعات مختلف شبانه‌روز روبه‌رو بودند. علاوه بر این آلاینده ازن سبب کاهش عملکرد ریه و افزایش علائم تنفسی مانند سرفه، تنگی‌نفس، تشدید آسم و سایر بیماری‌های ریوی می‌شود. ازن در مرگ‌ومیر زودرس نیز تاثیرگذار است.
از عصر یخبندان به عصر تلماسه‌ها
سال‌هاست پس از هشدارهای مکرر فعالان محیط‌زیست، روند افزایشی دمای هوا و گرم‌شدن کره زمین، بسیاری از مسوولان و حاکمان جهان را به فکر انداخته است. در آخرین اجلاس تغییرات آب‌وهوایی سازمان ملل، نمایندگان نزدیک به ۲۰۰ کشور توافق کردند مصرف جهانی سوخت‌های فسیلی را برای مقابله با تغییرات آب‌وهوایی آغاز کنند که نشان‌دهنده پایان عصر نفت است. با این حال به نظر نمی‌رسد این تصمیمات به این راحتی‌ها قابل اجرا باشند. شواهد همه از حال بد زمین می‌گویند. کوروش محمدخانی، استاد باستان‌شناسی دانشگاه شهیدبهشتی چنین گرمایی را در تاریخ بی‌سابقه می‌داند: «زمین دوره‌های خشک‌زایی متعددی را از ۵۰۰میلیون تا ۱۰ هزار سال پیش به پایان رسانده. ما دوره‌های متناوب یخبندان داشتیم که باعث تغییر پوشش اقلیمی و جانوری شده است. گیاهان و جانوران از بین رفته‌اند. فقط گونه‌های مختلفی که باقی ماندند تکثیر پیدا کردند، اما در چند صد سال گذشته ما شاهد تغییر آب و هوایی به سمت گرمای شدید هستیم.»
او گازهای گلخانه‌ای و افزایش سوخت‌های فسیلی را عامل اصلی گرمایش زمین عنوان می‌کند. مطالعات او روی وضعیت استفاده آب در مرودشت استان فارس نشان می‌دهد: «زمانی در مرودشت فقط اجازه حفر ۳ هزار چاه آب بود. اکنون بیش از ۱۶ هزار چاه آب زده شده است. گاهی عمق چاه‌ها به ۳۰۰ متر می‌رسد. همین است که خلل و فرج عمق زمین خالی می‌شود و ما شاهد فرونشست در نقش رستم و تخت‌جمشید و کلا مرودشت هستیم.» محمدخانی همچنین معتقد است که نبود مدیریت صحیح آب و بالا رفتن گرمایش زمین و تبخیر شدن آب‌ها، قاره‌ها را مورد تهدید قرار داده است. یخچال‌ها در حال آب شدن و حرکت به سوی قاره‌ها است. از سوی دیگر جنگل‌ها دارد آتش می‌گیرد و اگر تدابیر لازم انجام نشود، دیگر این جنگل‌ها تجدید نمی‌شوند.»
او می‌گوید: «ایران گرم‌ترین نقطه جهان را در خود دارد، اما واقعیت این است که حتی در دوره‌های اسلامی و در دشت سیستان که کویری بوده ایران انبار غله داشته و مردم به وفور گندم و جو می‌کاشتند. اگر مناطق کوهستانی و جنگلی ایران را کنار بگذاریم شواهد بسیاری وجود دارد از اینکه در پاسارگاد درخت‌های بنه می‌روییده که این در چند سال اخیر از بین رفته‌اند.» هرچند سیدمنصور سیدسجادی، باستان‌شناسی شهر سوخته سیستان‌وبلوچستان به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «مطالعات روی شهر سوخته نشان می‌دهد که تغییرات آب و هوایی در پنج هزار ساله پیش باعث کوچ مردم از شهر سوخته شده است. به احتمال زیاد هلیل‌رود مسیرش تغییر کرده و مردم دچار خشکسالی شدند و شهری با این عظمت را ترک کردند و رفتند.» به نظر می‌رسد اگر تدبیر جدی برای تغییرات آب‌وهوایی اندیشیده نشود، ایران در چندین سال آینده ممکن است دچار درد مردم شهر سوخته شود. کوچ از میان تلماسه‌ها.
سوخت‌های فسیلی، بیت‌کوین و جهنم
آخرین تحقیقات حاکی از آن است که ایران از نظر استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر در بین ۶۳ کشور دنیا رتبه ۵۷ را دارد. از لحاظ سیاست‌های اقلیمی رتبه ۴۹ و از نظر انتشار گازهای گلخانه‌ای رتبه ۶۱ را در بین کشورها دارد. محمدخانی اعتقاد دارد: «تا زمانی‌که راه‌حل‌های مناسب در ایران برای ایجاد زیرساخت‌های بهینه انجام نشود و انرژی‌های پاک به کار گرفته نشود این شرایط هر روز بدتر و بدتر خواهد شد و تبعات غیرقابل جبرانی به دنبال خواهد داشت.» رضا اسلامی، کارشناس فرونشست پیش‌تر به «دنیای اقتصاد» گفته بود: «اصفهان تا سال ۱۴۰۹ بیابان می‌شود.» احمد امیری، کارشناس محیط‌زیست به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «گرمای هوا در سال‌های آتی ایران را به خشکسالی شدید می‌کشاند. همین الان هم ناترازی انرژی وجود دارد و تامین برق شهری با مشکل برخورد کرده است، شما فکر کنید که در صورت ادامه گرمای هوا چه روزهایی پیش رویمان خواهد بود.»
محمدخانی استفاده از انرژی برق پاک را و همچنین اتمی صلح‌آمیز و همچنین تغییر فرهنگ ایرانی‌ها در استفاده از انرژی را تنها راه چاره می‌داند: «اگر تحریم‌ها نباشد و هزینه‌های کافی تامین نشود و ما از متخصصان جهانی برای رفع مشکلات افزایش گرمای هوا استفاده نکنیم، از آسیب‌های تغییرات آب‌وهوایی در امان نخواهیم بود.» او از بین‌رفتن لایه ازن و افزایش پرتوهای بنفش و گازهای سمی به دلیل استفاده بیش از حد از خودرو‌های شخصی را عامل مهمی در تغییرات اقلیم شهرهای بزرگ ایران همچون تهران می‌داند: «تا زمانی که روش‌های مناسب برای کاهش این وضعیت به کار گرفته نشود، ما آینده روشنی را نباید انتظار بکشیم.» امیری اما بر این باور است که تصمیمات باید جهانی انجام شود و تا زمانی که همه کشورها متعهد به کاهش سوخت‌های فسیلی نباشند، ایران هم از قاعده گنبد حرارتی خارج نخواهد شد.»
این در حالی است که جهان تجربه تلخ خروج ترامپ از معاهده پاریس را به یاد دارد. او در سخنرانی‌های اخیر انتخاباتی‌اش به طعنه گفته «اشاره به سوخت‌های فسیلی به ضرر بیت‌کوین است!» امیری می‌گوید: «معاهده پاریس نخستین توافق در تاریخ جهان است که بر اساس آن همه کشورها موظف به کاهش تولید گازهای کربنی شدند و ترامپ به این توافق مهم و تاریخی پشت پا زد.» هر چند گزارش سازمان‌های جهانی نشان می‌دهد که میانگین دمای هوای کره زمین از سال ۱۸۸۰ تا سال ۲۰۱۵ تقریبا دو درجه بیشتر شده است. امیری تاکید می‌کند: «این دو درجه اما اگر فکری به حالش نشود می‌تواند زمین را نابود کند.» اگرچه امیر کرمی، کارشناس آب و هوا معتقد است: «بسیاری از کشورهای دنیا قربانی گرمای هوا می‌شوند، اما این شرایط در ایران بسیار شدیدتر خواهد بود.
برای اینکه ما بی‌محابا از انرژی‌های فسیلی استفاده می‌کنیم. برنامه ملی هم برای جایگزین انرژی پاک نداریم. مازوت‌سوزی هوای تهران را آلوده کرده است. این شرایط برای خوزستانی که درگیر گرد و غبارهای ناشی از فرسایش زمین است، چندین برابر آسیب‌رسان است. تا چند سال دیگر بسیاری از مردم ایران مجبور به مهاجرت خواهند شد. همین الان هم شما شاهد این هستید که بسیاری از مردم سیستان‌وبلوچستان در حال کوچ به شمال ایران هستند. شمال هم از جمعیت لبریز شده. ویلاسازی‌ها جنگل‌ها را نابود کرده است. بی‌آبی برخی نقاط گیلان و مازندران را درگیر کرده و این به جز خشکسالی در خراسان شمالی و جنوبی است.»
او معتقد است: «آب رساندن از خلیج فارس به خراسان یک رویاست چون هزینه‌های بالایی دارد. ممکن است به خاطر یک لیوان آب چندین هزار تومان پرداخت کنیم. خب در نهایت این روش چه فایده‌ای برای مردم و زمین‌های کشاورزی دارد؟» به نظر یاری‌رسانی به زمین، توپی است در زمین دولتمردان، آنها هستند که باید تصمیم نهایی را بگیرند. علی اما می‌گوید: «نمی‌دانم چه تدابیری برای کاهش گرما خواهند گرفت؛ فقط این را می‌دانم که مردم یکی‌یکی دارند از اینجا مهاجرت می‌کنند.» این در حالی است که باز هم صادق ضیائیان، رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات از افزایش دمای هوا در روزهای پیش‌رو خبر می‌دهد./ دنیای اقتصاد