دولت چهاردهم در شرایطی تا روزهای آینده مشخص خواهد شد که تاکنون در مباحث انتخاباتی حرف جدی از طرح و برنامه برای جانمایی ایران در نظم جدید جهان به میان نیامده است. 7 بعد این جانمایی چه هستند؟
تحریم ها یک مسئله مهم اقتصاد ایران هستند. اما شاید آن چه بیش از تحریم ها اهمیت دارد، زمینه هایی است که اقتصاد ایران برای تحریم شوندگی دارد. این زمینه ها از آن جا پررنگ شده اند که روندهای اقتصاد جهانی دستخوش تغییر شده و به طور خاص از اتکا به نفت آسیای غربی فاصله گرفته است. از این رو بازنمایی جایگاه اقتصاد ایران در عرصه بین الملل ضروری است.
در گزارش امروز ضمن نگاهی گذرا به این زمینه ها، به طور مشخص کارهایی را که باید در حوزه خارجی اقتصاد ایران انجام شود تا به طور کلی زمینه های تحریم شوندگی ایران کمرنگ تر شود، بررسی خواهیم کرد.
ایران از اول انقلاب هدف تحریم های آمریکا قرار گرفت. اما به دلیل نقش کشورمان در تامین نفت در بازارهای جهانی و همچنین تامین امنیت خلیج فارس، امکان تحریم همه جانبه آن فراهم نبود. با این حال، به طور خلاصه توسعه استخراج نفت شیل آمریکا موجب شد تا اخراج تدریجی ایران از بازار جهانی نفت گزینه ای در دسترس برای آمریکایی ها باشد و چنین موضوعی یکی از دلایل اصلی تشدید تحریم های همه جانبه است.
7 بعد پاسخ دقیق به تحریم ها
تاکنون در مناظرات انتخاباتی، هیچ یک از کاندیداها به این مسئله که چگونه دولت چهاردهم می خواهد بدون در نظر گرفتن عامل کمرنگ شده نفت، جایگاه اقتصاد ایران در جهان را بازیابی کند، به طور کافی نپرداخته است. بررسی ها در این زمینه نشان می دهد که این بازیابی شامل لااقل 7 بعد زیر است:
1-امنیت غذایی و اقلام اساسی: کشور ما در حوزه غذا وابستگی زیادی دارد. به عنوان مثال سال قبل 23.5 میلیون تن کالاهای اساسی خوراکی به ارزش 14.3 میلیارد دلار وارد کشور شده است. اقلامی که بعضاً نهاده تولید در کشور هستند و نوسان در تامین آن ها می تواند بسامدهای بزرگ تری در حوزه بازارهای داخلی داشته باشد. از سوی دیگر، در سال های گذشته بخشی از واردات کالاهای اساسی ایران دقیقاً از شرکت های چند ملیتی که آمریکا و کشورهای تحریم کننده در آن ها حضور پررنگ دارند، انجام شده است!
2-ترانزیت و کریدورهای منطقه ای: در تشریح این موضوع همین بس که (طبق گزارش 17823 مرکز پژوهش های مجلس) در سال های اخیر و به موازات نداشتن برنامه ریزی برای فعال سازی ظرفیت فوق العاده کشور در این حوزه، شاهد فعالیت و سرمایه گذاری سنگین رقبای منطقه ای و فعال شدن کریدورهای موازی ایران هستیم که تهدیدی جدی برای مزیت های نسبی ایران به حساب می آید. جدای از این ها باید به کریدورهای انرژی، غذایی، صنعتی، فناوری و حمل و نقل منطقه ای اشاره کرد که با توجه به جایگاه کشور ما در منطقه، باید برای آن ها برنامه ریزی دقیقی داشت.
3- پروژه های پیشران ملی و تامین مالی خارجی: در دوره زیست نفتی ایران، امکان تامین مالی گسترده از طریق منابع ارزی ایران در بانک های اروپایی وجود داشت. با این حال در دوره جدید، این تامین مالی می بایست بر اساس چگونگی نقش آفرینی اقتصاد ایران در عرصه بین الملل و به اعتبار آن صورت گیرد.
4- اشتغال ناظر به زنجیره های ارزش جهانی: در این زمینه به تشریح یک تهدید مهم بالقوه بسنده می کنیم و آن نحوه عمل امارات متحده عربی است. این کشور در نقش آفرینی جدید خود در اقتصاد بین الملل هم اینک یک قلمرو تسویه دلاری به شمار می رود و آمریکا با این ابزار، رفتار بازیگرانی نظیر ایران را کنترل می کند. همچنین قرار گرفتن در مسیر دریایی که از هند آغاز می شود و تا رژیم صهیونیستی ادامه دارد (که البته تا حد زیادی تحت الشعاع عملیات طوفان الاقصی قرار گرفت)، عملاً زمینه را برای جذب منابع انسانی فناوری، کالاهای با ارزش افزوده بالا و نیز استقرار نمایندگی های مطرح جهانی در این کشور فراهم کرده است. تهدید چنین توسعه ای برای ایران، تخلیه توان نیروی انسانی متخصص و فناور و غلبه امارات بر محیط اقتصادی ایران است. در نتیجه بیش از پیش اتصال زنجیره های ارزش داخل به خارج از کشور در جهت حفظ و افزایش اشتغال با کیفیت و نیز مقابله با تهدید یادشده، ضروری است.
5- سیاست های ارزی: این محور ناظر به انطباق هر چه بیشتر نقشه ارزی و وارداتی کشور است. بررسی ها نشان می دهد که امکان ایجاد و توسعه ساختار پرداخت رسمی ارز در نسبت با واردکنندگان اصلی نفت کشور وجود دارد.
6- سیاست های انرژی: همزمان با کاهش قدرت صادرات نفتی ایران در اثر تحریم ها، لزوم تدوین راهبردهای دیگر برای جایگزینی تجارت دیگر شکل های انرژی نظیر گاز برای ارزآوری و نیز حفظ جایگاه ایران در تجارت انرژی منطقه ضروری است. در این خصوص، توافق اخیر گازی ایران و روسیه یک گام مهم در راستای تبدیل ایران به هاب گازی منطقه به شمار می رود.
7- دیپلماسی اقتصادی: در سطحی بالاتر از سایر موارد ذکر شده، دیپلماسی اقتصادی قرار دارد، این موضوع مستلزم گذار از رویکرد سنتی در تجارت خارجی «مبتنی بر تلاش برای افزایش سطح روابط تجاری دوجانبه با کشورها» به «تمرکز بر طراحی و اجرای ابتکارهای جدید مبتنی بر جغرافیا در راستای حل مسائل اساسی اقتصادی ناشی از تحریم و تهدیدهای بین المللی» است.
توجه به حوزه های قدرت ایران در این زمینه نظیر تولیدات خوراکی، فلزات، ایجاد درهم تنیدگی راهبردی با منطقه از طریق ترغیب کشورهای هدف به سرمایه گذاری خارجی و مشارکت در صنایع راهبردی ایران، ایجاد هماهنگی میان وزارتخانه های مرتبط و رایزنی با کشورهای هدف صادراتی کالاهای راهبردی برای ایجاد یک شبکه رسمی پرداخت در تسویه مالی تجارت خارجی و ... از جمله کارهایی است که در این زمینه باید مورد توجه قرار گیرد./ خراسان