امروز مسئولان نمی توانند ادعا کنند که سیستم حمل و نقل عمومی کشور از وسایل حمل و نقل درون شهری گرفته تا ناوگان بین شهری جاده ای، ریلی و هوایی در شرایط مطلوبی قرار دارد.
اغلب ما که به هر دلیلی در سال ممکن است، چند نوبت به سفرهای کاری، تحصیلی یا حتی تفریحی نیازمند شویم، بعید است تا به حال به درد «بلیت نیست» یا «بلیت تمام شد» یا «تکمیل ظرفیت» گرفتار نشده باشیم...
ما در این گزارش به آمار و ارقام و تجربه هایی در حوزه حمل و نقل عمومی کشور اشاره خواهیم کرد و هدفمان نیز در میان گذاشتن چالش های کلی آن با نامزدهای انتخابات پیش روی ریاست جمهوری است. اگرچه مسئولان در ادوار مختلف پیشین نیز برای رفع مشکلاتی از این دست، وعده ها و سخنرانی های فراوانی کردند اما مشخص نیست چرا این مشکلات همچنان باقی است؟
پایتخت و کمبود 10 هزار اتوبوس درون شهری
ابتدا از سیستم های حمل و نقل درون شهری آغاز کنیم؛ احتمالا کمتر ایرانی است که تاکنون گذرش به اتوبوس های شهری و خطوط متروی تهران نیفتاده باشد. اتوبوس های فرسوده با حجم آلایندگی بالا و متروهای پر ازدحام که اولین خدمتشان! به شهروندان کلافگی و خستگی است. در تازه‌ترین آماری که شرکت واحد اتوبوسرانی تهران اعلام کرده است؛ تهران به صورت کلی ۵ هزار و ۲۷۲ دستگاه اتوبوس به صورت فعال و غیرفعال دارد که از این تعداد ۲هزار و ۲۵۶ دستگاه متعلق به شرکت واحد و ۳ هزار و۱۶ دستگاه مربوط به بخش خصوصی است، بنابر‌این اطلاعات ۴ هزار و ۱۹ دستگاه از این تعداد فرسوده است. این که اکنون چه تعداد فعال است، رئیس کمیته عمران شورای شهر تهران، این طور می گوید: «در روز‌های پایانی سال قبل با احتساب اتوبوس‌های اورهال شده و اتوبوس‌های نو، تعداد دستگاه‌های فعال ناوگان ۲ هزار و ۵۰۰ دستگاه بود.»
او و سایر مسئولان شهری تهران بارها بر این نیاز تصریح کرده اند که «تهران به ۱۰ هزار اتوبوس فعال نیاز دارد و هیچ اولویتی در حوزه شهری مهم‌تر از تامین اتوبوس برای تهران نیست.»
مشهد و کمبود 2200 اتوبوس
وضعیت حمل و نقل شهری مشهد به عنوان کلان شهر زیارتی و از مهم ترین مقاصد سفر شیعیان جهان هم در این حوزه چندان مطلوب نیست. حال جدا از فعالیت های گسترده ای که در بخش توسعه خطوط مترو در این شهر در حال انجام است اما کمبود جدی اتوبوس های شهری قابل کتمان نیست. مدیر عامل سازمان اتوبوسرانی مشهد در این زمینه به تازگی گفته است: «ناوگان اتوبوسرانی مشهد برای مطلوب شدن وضعیت تا ۲هزار و ۲۰۰ دستگاه ظرفیت اضافه شدن را دارد.» به وضعیت حمل و نقل درون شهری این دو کلان شهر، سایر شهرها و مقاصد گردشگری کشور را هم باید اضافه کرد که با مرور هر یک، دردهایی شبیه به هم را خواهیم دید.
تعداد اتوبوس های بین جاده ای نصف شد
در سال های قبل هرگاه مسافران از یافتن بلیت قطار یا هواپیما ناامید می شدند، اتوبوس ها تنها راه سفر بودند که اغلب بدون مشکل می شد به آن ها متوسل شد. اما حالا دیگر چندان مثل قبل نیست و همان اتوبوس هم گاهی به کالای نایاب و کم یاب تبدیل می شود. طبق یکی از گفته های رئیس اتحادیه شرکت‌های تعاونی مسافربری، در حالی‌که تعداد ثبت سرویس‌هایی که به اقصی‌نقاط کشور داشتیم، دو یا سه سال قبل حدود ۱۵ هزار و ۵۰۰ دستگاه اتوبوس سالانه بوده، اکنون به ۶۵۰۰ دستگاه رسیده، به همین دلیل در همه شهرها سرویس کمتر شده است.
بلیت قطار هم نیست، نگرد
تقریبا یک قاعده کلی وجود دارد که بلیت قطار در اغلب موارد نیست یا در نخستین دقایقی که سامانه های فروش در اختیار مسافران قرار می گیرد، خیلی زود تمام می شود و عبارت «تکمیل ظرفیت» به صورت مسافر در جست وجوی بلیت اصابت می کند.
در این زمینه، از «بذرپاش» وزیر جوان راه و شهرسازی در دو سال گذشته، دو نوع اظهار نظر درباره بلیت قطار خواندیم که نخست در سال 1401 اعلام کرد: «اگرچه ممکن است در یک تاریخ خاص و با افزایش پیک مسافرت‌ها، تقاضای بلیت زیاد باشد و کمبود ایجاد شود، اما به صورت کلی کمبود بلیت نداریم.» که مشخص بود، احتمالا آقای وزیر، به حوزه کاری اش هنوز مسلط نیست.
اما او سال 1402 در همین باره اعتراف کرد که: «تقاضایی که در بازار وجود دارد، عرضه و تقاضا همخوانی ندارد و کمبود بلیت وجود دارد؛ وی گفت که به همین دلیل توسعه ناوگان ریلی را در دستور کار قرار داریم اما در عین حال نظارت بر بازار و مقابله با سوداگری هم اهمیت دارد.»
پرواز نداریم
در حوزه ناوگان حمل و نقل عمومی، داستان پروازها و سیستم هواپیمایی کشور ماجراهای خاص خودش را دارد. طبیعتا این بخش به دلیل تحریم های ظالمانه و کمبود هواپیما شرایط متفاوتی را تجربه می کند. گرانی بلیت و فقدان نظارت های کافی در زمان های پیک سفر از دیگر مسائل و چالش هایی است که مسافران هوایی را آزار می دهد. حمید غوابش، کارشناس صنعت هوایی به تازگی این موضوع را این طور تحلیل کرده است: «تعداد هواپیماهایی که در خطوط پرواز خدمات ارائه می دهند به نسبت تقاضای سفرهای هوایی بسیار کمتر است. یک دلیل دیگر هم بهره وری پایین هواپیماهاست. به دلیل عمر بالای هواپیماها و مشکلاتی که در نگهداری و تعمیر آن ها وجود دارد، بهره وری هواپیماها کمتر شده است. این دو مسئله موجب شده که کمبود در جا به جایی مسافران هوایی به وجود بیاید.»
550 هواپیما نیاز داریم
با این تفاصیل، خوب است بدانیم که ناوگان مسافربری هوایی چه تعداد کمبود دارد. محمد محمدی بخش رئیس سازمان هواپیمایی کشور پاییز سال قبل اعلام کرد: « ۵۵۰ فروند هواپیما نیاز داریم امروز نزدیک به ۱۹۰ فروند هواپیمای فعال باری، بیزینس جت و مسافری در کشور وجود دارد.»
او البته آن موقع گفت که «از ابتدای دولت سیزدهم تاکنون ۷۵ فروند هواپیما و هلی کوپتر وارد کشور شده که ۳۰ فروند هواپیمای ناوبری به ناوگان الحاق شده است.» اواخر سال قبل هم وزیر راه این طور گفت: «در دولت سیزدهم تقریبا هر ماه تعدادی هواپیما خریداری می شود و تا پایان دولت تعداد قابل توجهی هواپیما به ناوگان حمل ونقل هوایی کشور اضافه خواهد شد.»
اهتمام هست، کافی نیست
اگرچه این اظهارات و اقدامات دولت سیزدهم را به ویژه با تلاش ها و دلسوزی های شهید جمهور آیت ا... رئیسی باید ستود اما به هر روی تا پایان کار این دولت چند روزی بیشتر باقی نمانده و این رئیس جمهور جدید است که باید برای کاستی ها و چالش های حوزه حمل و نقل تدبیر کند. ما هم باید امیدوار باشیم که کمبودها و مشکلات کشور یکی یکی مرتفع شود، از این رو باید برای بهترین انتخاب کوشش کنیم.