زمستان به نیمه رسید و سال آبی خشک و کم‌بارش موضوع داغ گفت‌وگو در ایران است. گرمای کم‌سابقه هوا و بازار راکد لباس‌های زمستانی در کنار تصاویری از کوه‌های بدون برف نگرانی عموم مردم را برای منابع آبی برانگیخته است.
دراینمیان شایعاتی از دزدی ابرها و جنگ سرد آب بین کشورها به گوش می‌رسد که از نظر کارشناسان پایه علمی ندارد.
کاهش ۴۱ درصدی بارندگی
نگاهی به گزارش‌های آماری نشان می‌دهد که نگرانی عموم برای وضعیت منابع آبی بیراه نیست.
گزارش شرکت مدیریت منابع آب کشور از میزان بارش‌های ایران در سال آبی جاری تا ۲۲ دی حاکی از آن است که ارتفاع کل ریزش‌های جوی کشور به ۵۱.۹ میلی‌متر رسیده است که این مقدار بارندگی در مقایسه با میانگین دوره‌های مشابه درازمدت که ۸۸.۴ میلی‌متر بوده است، کاهش ۴۱درصدی را نشان می‌دهد و این رقم بارش امسال در مقایسه با دوره مشابه سال گذشته که ۷۴.۹ میلی‌متر بوده، ۳۱ درصد کاهش داشته است. این گزارش نشان می‌دهد که میزان بارندگی تمام استان‌های کشور به جز سه استان در مقایسه با متوسط درازمدت ۵۵ساله کاهش داشته است. بیشترین میزان کاهش بارندگی مربوط به ترتیب مربوط به استان‌های فارس، یزد، قم، سیستانوبلوچستان، خراسان رضوی، بوشهر، چهارمحال‌وبختیاری، قزوین، کرمان و هرمزگان بوده است.
میزان بارندگی خراسان شمالی در مقایسه با متوسط درازمدت ۵۵ساله تغییری نداشته و میزان بارندگی در مازندران و گلستان افزایشی بوده است.
کمتر از نیمی از مخازن سدها پر شده است
بر‌اساس گزارش شرکت مدیریت منابع آب ایران حجم آب موجود در مخازن سدهای کشور تا ۲۳ دی امسال ۲۰میلیارد‌و ۱۳۰ میلیون مترمکعب بوده و کمتر از نیمی از مخازن سدهای کشور پر شده است. بر‌اساس این گزارش نزدیک به ۴۱ درصد مخازن سدهای کشور آب‌گیری شده است.
این گزارش حاکی از آن است که ورودی آب به سدهای کشور از ابتدای سال آبی تاکنون پنج‌میلیارد‌و ۶۶۰ میلیون مترمکعب بوده است. این در حالی است که ورودی سدهای کشور در مدت مشابه سال گذشته شش‌میلیارد‌و ۵۰ میلیون مترمکعب بوده است.
میزان خروجی سدها از ابتدای سال آبی تاکنون هفت‌میلیارد‌و ۲۳۰ میلیون مترمکعب بوده است.
در واقع امسال کسری آب حدود یکمیلیاردو ۵۷۰ میلیون مترمکعب بوده است. این در حالی است که در مدت مشابه سال گذشته سدهای کشور تراز منفی بین موجودی و مصرف نداشتند.
وضعیت سدهای کدام استان‌ها هشداردهنده است؟
همچنین گزارش شرکت منابع آب کشور نشان می‌دهد که وضعیت مخازن آب برخی سدهای مهم کشور در وضعیت هشداردهنده است و موجودی آب مخزن سد رودبال داراب فارس ۸۷ درصد در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته کاهش داشته است. همچنین موجودی مخازن چاه نیمه‌های سیستانوبلوچستان ۷۳ درصد، سد دوستی خراسان رضوی ۶۹ درصد، شمیل و نیان هرمزگان ۶۸ درصد، نسا کرمان ۶۳ درصد، ساوه در استان مرکزی ۵۹ درصد، تنگوئیه سیرجان ۵۵ درصد و سرنی هرمزگان ۵۱ درصد در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته کاهش داشته است.
نگاهی به وضعیت پرشدگی مهم‌ترین سدهای کشور حاکی از آن است که میزان پرشدگی برخی سدها زیر ۱۰ درصد و برخی نزدیک به صفر است؛ به‌عنوان مثال میزان پرشدگی سد رودبال داراب فارس فقط یک درصد و چاه نیمه‌های سیستانوبلوچستان فقط سه درصد است. مخزن سد دوستی خراسان تنها پنج درصد پر شده و مخزن سدهای ساوه هفت درصد و تنگوئیه سیرجان ۹ درصد است.
تهران در شرایط ویژه آب
گزارش شرکت مدیریت منابع آب ایران همچنین نشان‌دهنده آن است که وضعیت مخازن سدهای تهران در حالت هشدار است و فقط ۱۴ درصد پنج سد تهران پر شده است.
بارش‌های تهران در سال آبی جاری ۵۶ درصد در مقایسه با آمار متوسط درازمدت کاهش داشته و پاییز و زمستان خشکی را برای پایتخت رقم زده است. در‌حال‌حاضر ذخایر سدهای تهران فقط ۲۷۳ میلیون مترمکعب است و ۸۶ درصد ظرفیت سدهای پنج‌گانه تهران خالی است.
برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که کسری آب مورد نیاز تهرانی‌ها از چاه و منابع آب زیرزمینی تأمین می‌شود.
مهدی پیرهادی، رئیس کمیسیون سلامت، محیط زیست و خدمات شهری شورای اسلامی شهر تهران، به ایلنا گفته است که ۶۰ درصد آب آشامیدنی مردم تهران از منابع زیرزمینی تأمین می‌شود.
مطابق با گزارش وزارت نیرو تهران پر‌مصرف‌ترین استان کشور در حوزه آب است و سالانه هزار‌و ۳۰۰ میلیون مترمکعب آب آشامیدنی و ۳۰۰ میلیون مترمکعب آب در بخش فضای سبز مصرف می‌کند.
همچنین بر‌اساس گزارش معاونت حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای تهران در استان تهران چهار‌میلیارد‌و ۳۰۰ میلیون مترمکعب منابع آب سطحی و زیرزمینی مصرف می‌شود که از این میزان، حدود یکمیلیاردو ۸۰۰ میلیون مترمکعب آب سطحی و حدود دو‌میلیارد‌و ۵۰۰ میلیون مترمکعب آب زیرزمینی است.
براساس‌این از مجموع منابع، یکمیلیاردو ۴۰۰ میلیون مترمکعب فقط به مصرف آب آشامیدنی می‌رسد؛ یعنی حدود یک‌سوم منابع آب استان تهران به مصرف آب شرب می‌رسد.
گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس هم حاکی از آن است که استان تهران حدود پنج درصد از محصولات کشاورزی کشور را تأمین می‌کند که حجم آن نزدیک به ۶.۴ میلیون تن است و نزدیک به ۴۵ درصد مصارف آب استان تهران مربوط به بخش کشاورزی است.
این در حالی است که وضعیت منابع آب تهران وخیم گزارش می‌شود.
تهران و پیرامون آن فقط دو درصد از منابع آبی کشور را در اختیار دارند. این در شرایطی است که بیشتر از ۲۰ درصد جمعیت کشور را در خود جای داده است.
تحمیل این‌همه بار اضافه به منابع آب استان تهران سبب شده است که از نظر وضعیت فرونشست تمام دشت‌های استان تهران ممنوعه اعلام شود و دشت ورامین، دشت تهران کرج و هومند-آبسرد هم در شرایط بحرانی و ممنوعه قرار بگیرند. بدترین وضعیت را دشت هومند-آبسرد با میانگین فرونشست سالانه دو متر به خود اختصاص می‌دهد.
ابردزدی صحت دارد؟
دراینمیان شایعات متعددی درباره دستکاری ابرها در شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌شود.
در همین زمینه صادق ضیائیان، مدیرکل پیش‌بینی و هشدار سریع سازمان هواشناسی، معتقد است که بر اثر گرمای جهانی یک روند ۵۰ساله تغییر بارش در کل منطقه وجود دارد و تمام کشورهای منطقه ازجمله ایران و همسایگان آن را شامل می‌شود؛ مثلا ترکیه در 50 سال گذشته هر دهه چیزی حدود 9 میلی‌متر بارش از دست داده است، جمهوری آذربایجان چیزی حدود 15 میلی‌متر، افغانستان 14 میلی‌متر، ایران هفت میلی‌متر و عراق 6.5 میلی‌متر کاهش بارش را تجربه می‌کنند.
با این حال او درباره تصاویری که از تفاوت بارش میان ایران و کشورهای همسایه منتشر شده است، به «شرق» توضیح می‌دهد که «کشورهای منطقه اقلیم‌های متفاوتی دارند؛ همان‌طور که در کشور خودمان هم استان‌های مختلف اقلیم‌های متفاوت دارند. کشور ترکیه در مجاورت دو منبع آبی دریای مدیترانه و دریای سیاه است و ابرهایی که از غرب اروپا به ترکیه می‌رسند، تمام رطوبتی را که از دریای مدیترانه و سیاه دریافت کرده‌اند، به صورت بارش تخلیه می‌کنند. این بارش تمام ترکیه را فرامی‌گیرد، به نحوی که میانگین بارشی ترکیه بین 500 تا 800 میلی‌متر در سال است؛ درحالی‌که متوسط بارش در کشور ما حدود 230 میلی‌متر است. علاوه بر تفاوت اقلیم، باید توجه داشت آنچه در تصاویر از حدفاصل استان آذربایجان غربی و ترکیه دیده می‌شود، حاصل یک پدیده طبیعی است؛ حدفاصل ایران و ترکیه رشته‌کوهی است با ارتفاع حدودا بالای سه هزار متر».
او ادامه می‌دهد: «خط مرزی ایران و ترکیه غالبا روی خط‌‌‌‌الرأس این رشته‌کوه قرار گرفته است و این منطقه کوهستانی باعث می‌شود اغلب سامانه‌های بارشی که می‌خواهند از ترکیه وارد ایران شوند، بیشتر بارش خود را در غرب آن یعنی در سمت ترکیه انجام دهند و به سمت شرق آن بارش کمتری را منتقل کنند. این اتفاق در رشته‌‌کوه‌های داخل کشور هم رخ می‌دهد. برای مثال سامانه‌های بارشی که از غرب وارد می‌شوند، بر اثر برخورد با زاگرس، در غرب این رشته‌کوه بارش خود را انجام می‌دهند و به‌همین‌دلیل هم سرمنشأ رودهای پرآب ایران مثل کارون و دز هستند؛ حال آنکه شرق زاگرس خشک است. تفاوت بارش را به‌وضوح می‌توان بین چهارمحال‌وبختیاری و اصفهان یا کوهرنگ و شهرکرد و اصفهان دید. به‌مرور هرچه به سمت شرق برویم، به استان‌های خشک‌تری مثل یزد می‌رسیم. همین اتفاق در رشته‌کوه البرز هم می‌افتد؛ یعنی بر اثر یک منبع رطوبتی خوب مثل دریای خزر بارش‌هایی در حاشیه خزر شکل می‌گیرد؛ اما در گذر از این نقطه به سمت جنوب رشته‌کوه البرز تغییر در اقلیم انجام می‌شود».
بنا بر توضیح این کارشناس «تغییر اقلیم را بسیاری از ما در البرز دیده‌ایم؛ مثلا در گردنه حیران وقتی از یک تونل می‌گذرید، یکباره می‌بینیم آن طرف جنگل است؛ درحالی‌که سوی دیگرش خشکی بوده است. در مرز بین سمنان و مازندران مناطق بسیاری به همین شکل هستند؛ بنابراین تغییر بارش در مرز ایران و ترکیه یک تفاوت اقلیمی است که صد‌ها سال به همین روال بوده است».
ضیائیان همچنین باور دارد که موضوع دستکاری ابرهای ایران برای کاهش بارش در ایران مبنای علمی ندارد. او توضیح می‌دهد: «فرض کنید که ترکیه این کار را کرده باشد. اعداد، ارقام و آمار نشان می‌دهد نوسان بارش در ترکیه و ایران تقریبا یک نوسان همگن و همسو است و زمانی که ترکیه بارش زیاد داشته باشد، بارش ایران هم زیاد است و برعکس؛ البته هر کشور به نسبت میانگین بارش خودش. در استان‌های مختلف ایران هم میزان خشکسالی متفاوت است؛ اما در یک نگاه کلی اغلب استان‌های کشور خشکسالی دارند و این روند بین ایران و کشورهای همسایه دیده می‌شود».
هدایت فهمی، معاون سابق دفتر برنامه‌ریزی و آبفای کشور، هم معتقد است که گرچه بارورکردن ابرها از نظر علمی ممکن است و می‌توان با باروری ابرها و ایجاد بارش مصنوعی، سطح بارش‌ها را تا 15 درصد افزایش داد؛ اما اینکه برخی می‌گویند از ورود ابرها به ایران جلوگیری می‌شود، پذیرفتنی نیست. او به «شرق» می‌گوید: «اگر این تکنولوژی وجود داشت که بتوان به طور کامل از ورود ابرها به کشوری جلوگیری کرد، بسیاری از کشورها از این کار به‌عنوان سلاح استفاده می‌کردند. باید پذیرفت که ما با پدیده تغییر اقلیم مواجه هستیم و این موضوع در کل خاورمیانه خشکسالی ایجاد کرده است. ایران در منطقه خشک و نیمه‌خشک واقع شده است و از نظر جغرافیایی ما با فرونشینی هوا مواجه هستیم. مقایسه ایران و ترکیه از نظر بارش درست نیست؛ چراکه ترکیه به واسطه ابرهایی که بر فراز دریای مدیترانه تشکیل می‌شود، همیشه پربارش‌تر از کشور ما و حتی دیگر کشورهای مجاور بوده است».