اساس نخستین آمار و ارقامی که از لایحه بودجه سال 1403 توسط برخی رسانه‌ها منتشر شده است، دولت برآورد کرده که در سال آینده درآمد مالیاتی هزار و ۱۲۲ هزار میلیارد تومانی را کسب خواهد کرد. در واقع طبق لایحه بودجه، درآمدهای مالیاتی سال آینده دولت حدود ۵۰ درصد بیشتر از سال جاری در نظر گرفته شده است. این در حالیست که لایحه بودجه پیشنهادی دولت سیزدهم برای سال آینده حاکی از فروش روزانه یک میلیون و ۳۵۰ هزار بشکه نفت با قیمت ۶۵ یورو است. به این ترتیب، پیش‌بینی‌ها از کاهش ۱۶ درصدی درآمد دولت از محل فروش نفت و رسیدن این مبلغ به حدود ۵۵۴ هزار میلیارد تومان در سال آینده حکایت دارند. به عبارت دیگر، در لایحه بودجه سال آینده، درآمدهای مالیاتی تقریبا دو برابر درآمدهای نفتی برآورد شده است.
سبقت مالیات از نفت در بودجه
کی از ویژگی‌های مهم لوایح بودجه‌ای که توسط دولت سیزدهم تدوین شده، سهم بالای مالیات در تأمین منابع است. درحالی که درآمدهای مالیاتی در بودجه ۱۴۰۰ معادل ۳۲۵ هزار میلیارد تومان بود، این رقم در بودجه ۱۴۰۱ به ۵۲۶ هزار میلیارد تومان رسید و در لایحه پیشنهادی دولت برای سال ۱۴۰۲ به بیش از ۸۳۸ هزار میلیارد تومان افزایش یافت. در بودجه سال گذشته درآمدهای مالیاتی با رشد ۶۲ درصدی همراه بود که در بودجه سال جاری این رقم با ۵۹ درصد افزایش دیگر مواجه شد.
بدین ترتیب در شرایطی که طی دهه‌های اخیر همواره نفت و درآمدهای آن اصلی‌ترین منبع بودجه محسوب می‌شد، اما این ترکیب به نفع مالیات و درآمدهای پایدار در حال تغییر است به طوری که در لایحه بودجه سال آینده سهم مالیات از نفت برای دومین سال در تأمین منابع عمومی بودجه سبقت گرفته است. در لایحه بودجه سال ۱۴۰۲ نیز درآمدهای نفتی معادل ۶۰۳ هزار میلیارد تومان پیش‌بینی شد، درحالی که درآمد حاصل از مالیات به بیش از ۸۳۸ هزار میلیارد تومان افزایش یافت. بدین ترتیب سهم نفت از منابع عمومی بودجه ۳۰.۳ درصد اما سهم مالیات از بودجه به ۴۲.۲ درصد رسید.
بررسی سهم مالیات در تأمین منابع عمومی دولت از سال ۱۳۹۶ تاکنون نیز نشان می‌دهد که لایحه بودجه سال آینده در صدر سال‌های گذشته قرار گرفته است. در سال ۱۳۹۶ این سهم ۳۶ درصد بود که در سال ۱۳۹۷ به ۳۷ درصد و در سال ۱۳۹۸ به ۴۱ درصد رسید. در سال ۱۳۹۹ نیز این سهم درحد ۴۰ درصد باقی ماند، اما در سال ۱۴۰۰ به افت شدیدی به ۳۴ درصد رسید. با این حال در سال گذشته دوباره این سهم به ۴۰ درصد رسید.
مالیات رکود را افزایش می دهد
مرتضی افقه، اقتصاددان نیز در گفت و گو با روزنامه آرمان امروز با اشاره به افزایش درآمدهای مالیاتی در بودجه دولت و دلایل آن گفت: دولت مدعی بود که می تواند بدون وصل کردن سفره مردم به درآمدهای نفتی مشکل را حل کند؛ اما حالا با جایگزین کردن مالیات، تنها سفره خودش را از نفت جدا کرده است و از طرف دیگر عدم افزایش نرخ دستمزدها را داریم که وضعیت اقتصادی مردم را وخیم تر می کند و توان پرداخت مالیات را کاهش می دهد.
افقه افزود: مهم ترین دلیل آن عدم حل تحریم ها است و به همین دلیل دولت به دنبال درآمدهای جایگزین است.
این استاد دانشگاه در پاسخ به این سوال که آیا اقتصاد ایران توان این افزایش مالیات را دارد، گفت: آنچه با وضعیت اقتصادی کشور مشخص است بخش تولید و مصرف توان این افزایش را ندارد. اگر این افزایش مالیات از بخش تولید باشد به رکود منجر می شود و اگر افزایش در بخش مصرف کنندگان باشد با فقر بیشتر مواجه می شویم.
افقه افزود: اما اگر دولت می خواهد در جهت عدالت کار کند، باید از بخش غیر مولد که درآمدهای زیادی دارد مالیات اخذ کند. از سوی دیگر، اگر اخذ مالیات از نهادهایی که معافیت های مالیاتی دارند باشد، قبال قبول است.
این اقتصاددان با اشاره به مالیات پنهانی که مردم آن را پرداخت می کنند، گفت: در کنار این افزایش مالیات، مالیات پنهان دولت از مردم هم داریم. مشکل تورم هم حل نشده است و مردم علاوه بر مالیات های رسمی، مالیات پنهانی را بخاطر تورم بالا پرداخت می کنند که هر روز شاهد تاثیرات آن روی زندگی مردم هستیم.
مالیات تنها درآمد جدی دولت؟
بررسی بودجه سال جاری نشان می دهد در ۶ ماه نخست سال، ۳۴۰ هزار میلیارد تومان کسری بودجه به بار آمد. با وجود آنکه دولت بارها تاکید کرده که توانسته بر میزان فروش نفت بیفزاید و عملکرد قابل‌قبولی در این حوزه داشته باشد، اما آمارها نشان می‌دهد به جز توفیقاتی که دولت در بخش مالیات‌ستانی داشته در سایر بخش‌ها تحقق اهداف چشمگیر نبوده است. از آنجا که کل منابع عمومی بودجه در سال ۱۴۰۲ معادل با ۲۰۸۲ هزار میلیارد تومان بوده، در ۶ ماه اول سال باید ۱۰۴۱ هزار میلیارد تومان از منابع محقق می‌شد، اما در این ۶ ماه ۷۰۰ هزار میلیارد تومان از درآمدهای پیش‌بینی‌شده محقق شده، به این ترتیب ۳۴۱ هزار میلیارد تومان کسری بودجه فقط در نیم سال ایجاد شده است.
رئیس سازمان برنامه و بودجه نیز از تحقق ۶۷ درصدی منابع بودجه‌ای دولت در نیمه اول امسال خبر داده بود؛ بنابراین به اذعان داوود منظور، رئیس این سازمان، دولت ۳۳ درصد از درآمدها را نتوانسته محقق کند. سازمان امور مالیاتی هم اعلام کرده که در ۶ ماه بیش از ۳۴۴ هزار میلیارد تومان درآمد مالیاتی محقق کرده و بنا به گفته رئیس سازمان مالیاتی این درآمدها بیش از ۲ برابر درآمدهای نفتی ۶ماهه بوده است. نتیجه اعلام‌نظرهای رسمی این است که در نیمه سال ۱۴۰۲ کمتر از ۱۷۳ هزار میلیارد تومان درآمد نفتی محقق شده است. درحالی‌که طبق قانون بودجه در نیم سال باید ۳۱۲ هزار میلیارد تومان از محل فروش نفت و میعانات گازی درآمد به دست می‌آمد.
به گفته کارشناسان ساختار بودجه باید به‌صورت واقعی اصلاح شود. ناترازی‌های اقتصاد در حال تشدید است. مانند ناترازی بخش انرژی، آب و صندوق‌های بازنشستگی. اخیراً مرکز پژوهش‌های مجلس گزارشی در خصوص ناترازی صندوق‌های بازنشستگی منتشر کرده بود که وضعیت وخیم صندوق‌ها را نشان می‌دهد.