دنیای اقتصاد: جمله معروف کارل مارکس که «تاریخ خودش را تکرار می‌کند...»، گویا درست‌ترین گزاره برای حال و روز اینترنت ایران است. روز جمعه بیست‌وچهارم شهریورماه و مقارن با سالروز آغاز اختلال‌های گسترده اینترنتی، «محمداحسان خرامید» رئیس مرکز روابط عمومی وزارت ارتباطات در توییتی اعلام کرد: «قطع و محدودیت اینترنت تکذیب می‌شود.» این اظهارات خرامید با واکنش‌های منفی کاربران مواجه شد.
کاربرانی که در یک‌سال گذشته با وجود اظهاراتی مشابه، دسترسی به اینترنت برایشان سخت شده و مجبورند با هزینه‌های گزاف برای خرید VPN به جهان آزاد اطلاعات متصل شوند. کامنت کاربران در زیر همین توییت نشان داد که در روز جمعه اینترنت در برخی مناطق کشور با کندی و اختلال شدید همراه‌بوده است. چنین تکذیب‌‌هایی در سال گذشته هم از سوی وزارت ارتباطات اتفاق افتاده بود. پس از آنکه عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات، اواخر شهریور ماه سال گذشته گفته بود ممکن است اینترنت به‌دلیل مسائل امنیتی با محدودیت‌هایی همراه شود، بلافاصله در اطلاعیه‌ای این گفته‌های خود را تکذیب کرد و در ساعات پایانی همان روز اینترنت و بسیاری از پلتفرم‌های خارجی در ایران از دسترس کاربران خارج شدند. این فیلترینگ گسترده و تداوم اختلال‌های اینترنت حالا وارد دومین سال خود می‌شود و هنوز مشخص نیست که چه زمانی قرار است دسترسی به اینترنت به حالت قبل از شهریور سال۱۴۰۱ بازگردد.
از واقعیت تا انکار
اینترنت در ایران سال گذشته روزهای خوشی را سپری نکرد. درحالی‌که کاربران از اواخر بهار سال گذشته با اختلال‌های مکرر به‌دلیل قطعی برق یا آتش گرفتن حوضچه مخابرات همراه بودند، این اختلال‌ها در نهایت در نیمه دوم سال به قطعی و محدودیت‌های بی‌سابقه روی اینترنت به اوج خود رسید. از طرف دیگر درحالی‌که خبرهای قطعی و اختلال پیوسته روی شبکه اینترنت بارها در سال۱۴۰۱ رسانه‌ای شد، عیسی زارع‌پور ادعا می‌کند که در سال۱۴۰۱ قطع اینترنت از قبل برنامه‌ریزی‌شده‌ای در کشور رخ نداده است. با این اوصاف انگار در برای وزیر ارتباطات همچنان بر همان پاشنه می‌چرخد؛ انکار واقعیت.
درحالی‌که در روزهای آخر شهریور ماه وزیر ارتباطات درباره کاهش سرعت اینترنت و اجرایی نشدن تکالیف قانونی شبکه ملی اطلاعات به مجلس فراخوانده شد، سرنوشت اینترنت در کشور دگرگون شد. به دنبال شروع اعتراض‌ها در همان زمان، مانند همیشه اولین چیزی که با محدودیت همراه شد، اینترنت بود.
در سی‌ام شهریور سال1401 وزیر ارتباطات با همان لبخند همیشگی در حیاط هیات دولت مقابل خبرنگاران قرار گرفت و در پاسخ به سوالی درباره کاهش شدید سرعت اینترنت، به‌طور شفاف اعلام کرد که «ممکن است محدودیت‌هایی توسط نهادهای امنیتی به خاطر برخی مسائل امنیتی اعمال شود»، اما این خبر چند ساعت بعد تکذیب شد و وزارت ارتباطات در اطلاعیه‌ای قطع اینترنت در ساعات و روزهای آینده را تکذیب کرد. چیزی از این تکذیب نگذشته بود که سرعت اینترنت ثابت و همراه به حداقل رسید و بالاخره در غروب ۳۰شهریور ماه اینستاگرام و واتس‌اپ فیلتر شدند. همچنین در ادامه این چرخه فیلترینگ، سرویس‌های دیگری نظیر لینکدین، گوگل‌پلی، اپ‌‌استور، اسکایپ، وایبر و... را نیز دربرگرفت. در ادامه این محدودیت‌ها هم در ۳۱شهریور ماه تنها دسترسی به سایت‌های داخلی امکان‌پذیر بود و به نوعی اینترنت در کشور ملی شد. این اتفاق در روزهای بعد نیز ادامه داشت و در برخی روزها نیز اینترنت در ساعات مشخصی مانند ۱۶ تا 24ملی می‌شد.
با تداوم این محدودیت‌ها در دوم مهرماه وزیر کشور در گفت‌وگوی تلویزیونی اعلام کرد: «محدودیت روی سرویس‌های اینترنتی به خاطر اغتشاشات است.» طولانی شدن اختلال‌ها و محدودیت‌های اینترنتی در نهایت باعث شد تا انجمن‌ها و اصناف مختلفی بیانیه‌هایی صادر و اعلام کنند که توسعه اقتصاد دیجیتال بدون دسترسی به اینترنت ممکن نیست. هرچند دولت تاکنون به این بیانیه‌ها و اخطارها واکنشی نشان نداده است. در مقابل این محدودیت‌ها همچنان و به شکلی پیچیده‌تر ادامه داشت و دولت اعلام کرد به‌شرطی برخی محدودیت‌ها مانند فیلتر اینستاگرام و واتس‌اپ را از میان برمی‌دارد که این شرکت‌ها دفتر رسمی در کشور دایر کنند و به قول دبیر سابق شورای عالی فضای مجازی «نماینده مسوولیت‌پذیر پاسخگو»هم در کشور داشته باشند. شرطی که تاکنون هیچ‌کدام از این سرویس‌دهندگان خارجی به آن واکنشی نشان نداده‌اند.
اختلال پشت اختلال
در پاییز سال گذشته که مردم دیگر به فیلترینگ و محدودیت‌های اینترنتی به نوعی عادت کرده بودند، قطعی‌ها و اختلال‌های روی همین اینترنت ناقص هم بیشتر و بیشتر می‌شد. برای نمونه از ۲۶دی‌ماه سوییچ IXP مرکز انقلاب دچار اختلال شد و همین عاملی برای ایجاد اختلال گسترده روی ترافیک اینترنت داخلی شد. در نهایت بعد از یک روز شرکت ارتباطات زیرساخت در اطلاعیه‌ای کوتاه اعلام کرد که «به‌دلیل بروز مشکلات فنی در راستای توسعه شبکه، شاهد افت کیفیت سرویس در مرکز تبادل ترافیک تهران هستیم.» این شرکت اما در اطلاعیه خود اعلام نکرده بود که این مشکلات تا چه زمانی ادامه دارند. در نهایت بعد از چند روز این اختلال‌ها رفع شد. اما چند روز بعد مجددا سایت مرکز تبادل ترافیک داده تهران (IXP) واقع در ساختمان انقلاب شرکت ارتباطات زیرساخت نشان داد که ترافیک اینترنت داخل کشور با مشکل مواجه شده است. در همان زمان برخی کارشناسان در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» اعلام کردند که مشکل قبلی پیش آمده روی سوئیچ IXP مجددا تکرار و ارتباطات کشور دچار اختلال شده است.
اما این پایان اختلال و قطعی اینترنت در سال۱۴۰۱ نبود؛ چراکه به بهانه کنکور سراسری نیز برای بیش از چند ساعت اینترنت همراه کل کشور قطع شد. این اتفاق هم در حالی رخ داد که طبق وعده وزیر ارتباطات و مخالفتی که او با قطع سراسری اینترنت در روزهای ۲۹ و ۳۰دی همزمان با برگزاری کنکور نشان‌داد، قرار بود اینترنت همراه تنها در حوزه‌های برگزاری این آزمون قطع شود؛ اما مشاهدات میدانی «دنیای‌اقتصاد» و همچنین اطلاعات منتشرشده از سوی نت‌بلاکس نشان داد که اینترنت همراه حداقل در روز پنج‌شنبه 29دی به‌صورت سراسری و برای ۳ساعت قطع بوده است. در گام بعدی از صبح ۵بهمن کاربران در شبکه‌های اجتماعی اعلام کردند که اینترنت به‌طور کامل برای دقایقی قطع شده و امکان ارتباط با اینترنت ثابت و همراه برای هیچ کاربری وجود نداشته است. همان زمان مشخص شد که اینترنت در این روز برای حدود ۱۰دقیقه قطع بوده است. چند هفته بعد از این اتفاق هم وزیر ارتباطات نه تنها قطعی ۱۰دقیقه‌ای اینترنت را رد کرد، بلکه گفت اختلال کوچکی به‌دلیل حملات سایبری روی اینترنت وجود داشته که با تلاش شرکت ارتباطات زیرساخت به سرعت رفع شده است. این اختلال‌ها هنوز تمام نشده بود که دوباره در ۶بهمن اختلال مجدد اینترنت گزارش شد. دلیل اختلال این‌بار در ترافیک اینترنت داخلی، مدیریت شبکه در ساعت کم‌ترافیک اعلام شد. نکته جالب تداوم این اختلال‌ها هم این بود که سایت مرکز تبادل داده تهران که وضعیت ترافیک داخلی را نشان می‌داد و به مرجعی برای رسانه‌ها تبدیل شده بود، از دسترس خارج شد و تاکنون دسترسی به این سایت امکان‌پذیر نیست.
در روز 28بهمن هم داده‌های کلادفلر نشان داد که ترافیک کلادفلر در ایران از حدود ساعت 14ظهر بین 45 تا 55درصد نسبت به روز قبل از آن کاهش یافته است. ادامه این اختلال در طول بیش از 10ساعت در کلادفلر به‌عنوان سرویسی که بیش از 50درصد بازار CDN ایران را در اختیار دارد، باعث بهت و تعجب بسیاری از فعالان حوزه فناوری اطلاعات شد. بسیاری از کارشناسان دلیل این اختلال طولانی روی کلادفلر را تلاش برای از کار انداختن فیلترشکن‌ها یا فیلترینگ دائم این سرویس در کشور اعلام می‌کردند. در نهایت روز 30بهمن این اختلال از روی کلادفلر رفع شد و وزیر ارتباطات در حاشیه نهمین همایش بانکداری الکترونیکی در پاسخ به «دنیای‌اقتصاد» درباره دلیل این اختلال اعلام کرد: «دلیل این اختلال مشخص نیست؛ اما دولت هیچ برنامه‌ای برای فیلتر این سرویس در کشور ندارد.» با این وجود هنوز هم بعد از گذشت تقریبا 7ماه از این اختلال وزارت ارتباطات دلیل آن را اعلام نکرده است. 24اسفند نیز دوباره اینترنت کشور با اختلال شدیدی روبه‌رو شد و در برخی شرکت‌های ارائه‌دهنده اینترنت فقط سایت‌های داخلی در دسترس بود. این اختلال که برای حدود 20دقیقه به طول انجامید، توسط وزارت ارتباطات یک افت ترافیکی توصیف شد که به سرعت نیز برطرف شده است.
سال جدید، اختلال‌های جدید
اختلال و قطعی با شروع سال1402 نیز همراه اینترنت بود. در یک اظهارنظر جالب درحالی‌که مدیرعامل شرکت ارتباطات زیرساخت یازدهم اردیبهشت در یک برنامه اعلام کرد: «خط قرمز ما وجود اختلال در اینترنت است.» ساعات پایانی همان روز پیام‌رسان‌ها و پلتفرم‌های داخلی از جمله ایتا، سروش، بله و ویراستی از ساعت حدود 19:30 دقیقه با اختلال روبه‌رو شدند. دلیل این قطعی که تا صبح روز بعد هم ادامه داشت از سوی وزارت ارتباطات، قطع برق دیتاسنتر این وزارتخانه در بومهن اعلام شد.
یکی دیگر از اختلال‌های گسترده اینترنت در سال جاری در دوم تیر ماه بود. از ظهر این روز بسیاری از کاربران از کندی و اختلال در دسترسی به اینترنت خبر دادند. سپس سازمان تنظیم مقررات در اطلاعیه‌ای کوتاه اعلام کرد که برخی لینک‌های اینترنت بین‌الملل که ورودی‌شان از ارمنستان بوده در خاک کشور گرجستان قطع شده است. در گام بعدی عیسی زارع‌پور در روز نخست نمایشگاه الکامپ، یعنی چهارم تیر ماه، در حالی‌که در برابر خبرنگاران نسبت به اختلال و کندی اینترنت گفته بود: «شرایط اینترنت روبه بهبود است و همین حالا پروژه‌هایی مانند فیبرنوری در این نمایشگاه سرعت‌های چند صد مگابیتی در اختیار کاربران می‌گذارد» گزارش رادار ابر آروان از دیتاسنترهای ایران حاکی از وجود اختلال‌های گسترده مخصوصا روی سرویس گوگل بود. به دنبال این اتفاق و همچنین بالا گرفتن اعتراض‌ها و انتقادهای کسبوکارها نسبت به اختلال و کیفیت پایین اینترنت، ابراهیم رئیسی، به‌عنوان رئیس شورای عالی فضای مجازی در جلسه این شورا (ششم تیر) دستور تشکیل کارگروهی متشکل از وزارت ارتباطات و شورای عالی فضای مجازی را داد تا دلیل کندی اینترنت بررسی و اعلام شود. دستوری که تاکنون خروجی آن از سوی این کارگروه اعلام نشده است. در مقابل اما انجمن تجارت الکترونیک تهران گزارشی کامل با کمک داده‌های مختلف جهانی و داخلی منتشر کرد که نشان داد اینترنت ایران در یک‌سال گذشته به خاطر اختلال‌های گوناگون تا چه حد از جهان عقب افتاده به این گزارش وارد کرد و آن را منصفانه ندانست.
آتش‌سوزی حوضچه مخابراتی و قطع اینترنت سیار، قطع برق و اختلال در اینترنت برخی شرکت‌های اینترنت ثابت، گرما و قطع برق دیتاسنتر، اختلال در مرکز IXP تهران، ارتقای تجهیزات شبکه زیرساخت و... از جمله دیگر دلایلی بوده‌اند که در سه ماه اخیر اینترنت کشور را دچار اختلال کرده است. در حالی‌که این قطع و اختلال‌ها حداقل در 6 ماه اول سال1402 بسیاری از مردم و کسبوکارها را جان به لب کرده است، وزیر ارتباطات به مناسبت هفته دولت گفت که هیچ‌گونه اختلال در اینترنت را برنمی‌تابد.
تحریم بابت سانسور اینترنت
اختلال و محدودیت اینترنت در یک‌سال گذشته تبعات ویژه‌ای هم برای برخی شرکت‌ها و مقامات دولتی و حاکمیت فعال در حوزه ICT کشور داشته است. برای نمونه سال گذشته وزیر ارتباطات و دبیر شورای عالی فضای مجازی توسط وزارت خزانه‌داری آمریکا تحریم شدند و شرکت‌هایی مانند ابر آروان هم به اتهام آنچه دست داشتن در سانسور اینترنت ایران عنوان‌شد، مورد تحریم آمریکا و اتحادیه اروپا قرار گرفتند. هرچند که ابر آروان با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد که یک شرکت فناوری در حوزه ابری نمی‌تواند دخالتی در فیلترینگ و محدودیت اینترنت داشته باشد. در تازه‌ترین اقدام نیز مقارن‌با سالگرد اختلال و محدودیت گسترده اینترنت، روز جمعه (بیست‌وچهارم شهریور) اتحادیه اروپا مرکز ملی فضای مجازی را در لیست تحریم خود قرار داده است و دولت بریتانیا هم اعلام کرده شرکت ابر آروان از سمت این دولت تحریم شده است. همچنین وزارت خزانه‌داری آمریکا نام علیرضا عابدی‌نژاد، مدیرعامل شرکت دوران، سهیلا کسائی، نائب رئیس هیات‌مدیره این شرکت و عامر نجفیان، مدیرعامل شرکت هوش مصنوعی عامراندیش و رئیس هیات‌مدیره شرکت دوران را در فهرست تحریم خود قرار داده است.
با این همه طبق گزارش سرف‌شارک، ایران در حال حاضر رتبه دوم را در آسیا از نظر تعداد اختلال در اختیار دارد و تعداد محدودیت‌های اینترنت ایران در نیمه اول سال جاری میلادی بیشتر از کشورهای دیگر جهان بوده است. قطع و اختلال اینترنت در ایران در حالی به هر بهانه رخ می‌دهد که در کشور مرجع رسمی و قانونی برای دستور به قطعی یا ایجاد محدودیت در اینترنت وجود ندارد و در هر شرایطی یکی از ارکان دولتی دکمه اعمال محدودیت در این زمینه را می‌فشارد.