نگاهی به تاریخچه و سیر تکامل بانکداری تجاری در ایران و جهان به روشنی نشان مي‌دهد که اعطای انواع تسهیلات بانکی توسط بانك‌ها بر پایه یک اصل کلی استوار است و آن نیز ایفای نقش واسطگي وجوه، به واسطه اعتماد و اطمینانی است که صاحبان منابع مالی و سپرده‌ها به بانك‌ها ابراز کرده‌اند.
بانك‌ها در طول دوران تکامل خود همواره سعی کرده‌اند به عنوان یک راهبـر منصف و عادل شرایط بهینه و متعالی را بین دارندگان و مصرف‌كنندگان وجوه ایجاد کنند و بدین‌منظور ضمن انجام مطالعات و بررسي‌های لازم برای انتخاب سرمايه‌گذاري‌های مطمئن و سودآور، از رویه‌ها و فرمول‌های محاسباتی متعددی در برآورد و احتساب میزان سودهای دریافتی و پرداختی و مبلغ اقساط تسهیلات استفاده مي‌کنند. موضوع تعیین نرخ سود بانکی و افزایش و کاهش آن و تاثیر آن بر نظام تامین مالی کشور و هزینه‌های تولید، طی سالهای اخیر یکی از موضوعاتی بوده است که همواره موافقان و مخالفان متعددی داشته است و سیاست‌های دولتی نيز با نحوه تعيين نرخ سود بانكي دستخوش تغييرات شده است.
نحوه تعیین نرخ بهره در بانکداری اسلامی جهت سپرده ها و تسهیلات
بر اساس ماده ۳ آئین نامه فصل چهارم قانون عملیات بانکی بدون ربا ، با تصویب شورای پول و اعتبار بانک مرکزی اقدام به تعیین حداقل نرخ سود ( بازده ) احتمالی برای انتخاب طرحهای سرمایه گذاری و یا مشارکت و همچنین تعیین حداقل و یا عندالزوم حداکثر نرخ سود مورد انتظار و یا نرخ بازده احتمالی برای سایر تسهیلات اعطائی بانکی می کند.
همچنین بر اساس بند ۷ ماده ۳ ، بانک مرکزی حداکثر میزان حق الوکاله بکارگیری سپرده ها ی سرمایه گذاری را تعیین می کند. بر این اساس بانک مرکزی در هردوره حداقل نرخهای مربوط به سپرده های سرمایه گذاری نزد بانکها را تعیین و از طرفی نرخ سود مورد انتظار از تسهیلات اعطائی در بخشهای مختلف را نیز تبیین می کند.
بنابراين در تعیین نرخ سود باید حقوق و انتظارات ۳ گروه سپرده گذاران ، تسهیلات گیرندگان و بانکها مورد توجه قرار گيرد. یکی از روشهای متعارف در بانکهای بین المللی برای تعیین نرخ سود بانکی فرآیند عرضه و تقاضاست. در این روش بانکها آزادانه در بازار پول و سرمایه فعالیت و بر اساس میزان تقاضا و عرضه پول نسبت به تعیین نرخ سود اقدام می کنند، اما در روش دیگر به دلیل شرایط خاص اقتصادی نرخ سود بصورت دستوری اعمال می شود.
می توان گفت از آنجائیکه بانک ها در ایران آزادانه مختار به تعیین نرخ برای سپرده ها و تسهیلات خود نیستند و صرفاً می توانند در عمل در محدوده تعیین شده از سوی بانک مرکزی نسبت به مدیریت انواع سپرده های خود اقدام کنند،بنابراین پیشنهاد منطقی برای تعیین نرخ سپرده می تواند اینگونه باشد:
نرخ سود سپرده = نرخ سود مورد انتظار بانک از تسهیلات – ( کارمزد + هزینه های ریسک + سود بانک)
البته باید اذعان داشت بانکها تقریباً و در ظاهر به همین روش نرخ سود سپرده های خود را تعیین می کنند اما نکته حائز اهمیت در محاسبه دقیق این فرمول و رسیدن به ارقام قابل اتکاء این است که بانک بتواند هر یک از فاکتورهای ذکر شده را محاسبه کند.به عبارت دیگر بانک باید سیستم قابل اتکائی برای محاسبه هزینه های ریسک و سود خود داشته باشد که در این میان موضوع محاسبه قیمت تمام شده پول از اهمیت بسزائی برای محاسبه سود بانک برخوردار است.
نکته مهم دیگری که در شرایط حاضر قابل بحث است، فاصله بین نرخ تورم و نرخ سود بانکی است. بدیهی است در شرایطی که نرخ سود سپرده بانکی کمتر از نرخ تورم باشد سپرده گذاران به دلیل اینکه قدرت خرید وجه سپرده گذاری خود را از دست می دهند(اکنون نرخ تورم به 15 درصد رسیده و نرخ سود سپرده بانکی سالانه 22 درصد است) تمایل به سپرده گذاری نخواهند داشت، بنابراین باید توجه داشت استفاده از فرمول بالا که می تواند در شرایط نرمال موجب تعیین نرخ مطلوب برای سپرده ها شود در شرایطی که بانکها ملزم به پرداخت تسهیلات با نرخی کمتر از نرخ تورم هستند، پاسخگو نباشد.