16 کیلومتر از مسیر 22 کیلومتری قطعه دوم آزادراه تهران - شمال در محور رفت این آزادراه، در حالی صبح روز پنج‌شنبه 15 تیرماه با حضور رئیسجمهور، رئیس بنیاد مستضعفان، وزیر راه وشهرسازی و... افتتاح شد که دست‌‌‌کم پنج پرسش اصلی بعد از این افتتاح در ارتباط با سرنوشت و زوایای مختلف این آزادراه مطرح است. یافته‌‌‌های «دنیای‌اقتصاد» به این سوال‌‌‌ها که به منزله پنج معمای مسیر تهران-شمال مطرح است، پاسخ می‌دهد.
مسیر تحقق آرزوی سفر بدون ترافیک، سرنوشت پیچیده‌‌‌ترین و طولانی‌‌‌ترین قطعه آزادراه (قطعه ۳)، افتتاح همه یا تنها یک مسیر از دو مسیر قطعه دوم (رفت و برگشت) در روز پنج‌شنبه، هزینه تمام‌شده کل آزادراه و زمان اتمام و افتتاح کل آزادراه تهران- شمال، ۵ نقطه کور مطرح است که بعد از افتتاح روز گذشته بخشی از مسیر واقع در میانه آزادراه ۱۲۱ کیلومتری تهران-شمال، پرسش‌‌‌برانگیز شده است.
افتتاح 16 کیلومتر دیگر از آزادراه
پنج‌شنبه، 15 تیرماه 1402، معادل 16کیلومتر از مسیر 22 کیلومتری محور رفت قطعه دوم آزادراه تهران- شمال افتتاح شد و به این ترتیب، با این افتتاح، قطعه دوم آزادراه در مسیر رفت بعد از افتتاح‌‌‌های قبلی در قطعات یک و 4 این آزادراه در سال‌های گذشته، به طور کامل، زیر بار ترافیک خواهد رفت. این بخش از آزادراه که پنج‌شنبه، 15 تیرماه با حضور رئیسجمهور و سایر مسوولان مربوطه افتتاح شد در واقع حدود دو‌سوم از مسیر باند رفت قطعه دوم به طول 16 کیلومتر است. حدود یک‌سال قبل، حدود 6 کیلومتر دیگر از مسیر آزادراه تهران-شمال در قطعه دوم و در باند رفت این آزادراه، در بخشی از مسیر، موسوم به «تونل البرز» افتتاح شده و زیر بار ترافیک رفت. با این افتتاح، 22 کیلومتر کل طول قطعه دوم آزادراه در مسیر رفت، به روی خودروها و مسافران تهران-شمال گشوده شد. اما بعد از این افتتاح، 5 پرسش برای کارشناسان و مسافران مسیر تهران-شمال مطرح است که یافته‌‌‌های «دنیای‌اقتصاد» به این 5 پرسش پاسخ می‌دهد.
«سفر بدون ترافیک» از کدام مسیر؟
اولین پرسش در ارتباط با آزادراه تهران-شمال، به یک جمله رئیسجمهور در روز افتتاح 15 تیرماه برمی‌‌‌گردد؛ سید‌ابراهیم رئیسی، رئیس‌‌‌جمهوری، پنج‌شنبه و در جریان افتتاح 16 کیلومتر از باند رفت قطعه دوم آزادراه تهران - شمال، اعلام کرد: «بهره‌‌‌برداری از قطعات جدید آزادراه تهران- شمال هم در مصرف سوخت و زمان سفر صرفه‌‌‌جویی می‌کند و هم بار ترافیک و تصادفات و تلفات جاده‌‌‌ای که همگان را رنج می‌دهد، کاهش خواهد داد.» این جمله در واقع به یک هدف مهم و یک آرزوی همیشگی مسوولان و همچنین مسافران تهران-شمال اشاره دارد و آن هم سفر بدون ترافیک، بدون استرس و فرسودگی و بدون توقفهای طولانی در این مسیر است. اما پرسش اساسی در این زمینه این است که تحقق سفر بدون ترافیک در محور پرتردد و پرترافیک تهران-شمال چگونه محقق می‌شود؟
بررسی‌‌‌های «دنیای‌اقتصاد» نشان می‌دهد تا زمانی که دو بال یک سفر دلچسب، بدون استرس، بدون زحمت و با ویژگی‌‌‌های کامل یک مسافرت متعارف جاده‌‌‌ای در بازار گردشگری ایران به‌ویژه برای پرترددترین مقصد توریستی ایران یعنی شمال کشور ایجاد نشود، سفر بدون ترافیک در مسیر تهران-شمال، حتی در صورت بهره‌‌‌برداری کامل از آزادراه، اتفاق نخواهد افتاد. اگرچه یک بال سفر بدون ترافیک در این مسیر افتتاح کل آزادراه است اما یک بال دیگر مربوط به کاهش سفرهای فشرده و مناسبتی از طریق افزایش تعطیلات آخر هفته به دو روز به عنوان تعطیلاتی کارآمد و منطبق با تقویم تعطیلات دنیاست. در شرایطی که تعطیلات آخر هفته در ایران به طور رسمی و برای همه، تعطیلاتی دوروزه نیست و تنها محدود به یک روز (جمعه) است، در تعطیلات مناسبتی سفرهای پرتراکم، منجر به شکل‌‌‌گیری بار ترافیکی بسیار شدید در ورودی‌‌‌ها و خروجی‌‌‌های آزادراه و همچنین بخش‌‌‌هایی از مسیرهای میانه آزادراه (مانند ورودی و خروجی مرزن‌‌‌آباد) خواهد شد. ترافیک‌‌‌هایی پرحجم که نمونه‌‌‌های آن را در سال‌ها و ماه‌‌‌ها و هفته‌‌‌های اخیر در انتهای قطعه یک آزادراه تهران- شمال و همچنین قبل و بعد از تونل البرز شاهد بوده‌‌‌ایم. ترافیک‌‌‌هایی که بعضا در ایام پرتردد و تعطیلات مناسبتی منجر به توقفهای تا سه‌ساعته خودروها در گلوگاه‌‌‌ها شده است. یعنی معادل کل زمان متعارف برای سفر از تهران به شمال کشور، و حتی در برخی موارد بیشتر، حد فاصل تهران تا چالوس، ترافیک‌‌‌های سنگین و پرحجم شکل گرفته است.
این در حالی است که نتایج یک نظرسنجی انجام شده از سوی روزنامه «دنیای‌اقتصاد» نشان می‌دهد 82درصد از کل شرکت‌کننده‌‌‌ها در این نظرسنجی با افزایش تعطیلات آخر هفته به دو روز موافق هستند؛ در حال حاضر، تعطیلات آخر هفته در بیش از ۱۰۰ کشور جهان دوروزه و حتی برخی کشورها سه‌‌‌روزه است که با احتساب دیگر تعطیلات رسمی این کشورها به بیش از ۱۱۴ روز در سال می‌‌‌‌‌‌‌‌‌رسد. این در حالی است که ایران با آخر هفته یک‌‌‌روزه، تنها ۷۹ روز در سال از تعطیلات رسمی برخوردار است. این امر منجر به سفرهای فشرده و پرتراکم در تعطیلات مناسبتی آن‌‌‌‌‌‌‌‌‌هم فقط در فصل‌‌‌های خاصی از سال شده است که لذت یک سفر خوب برای مسافران و ارائه خدمات با کیفیت از سوی فعالان گردشگری را گرفته است.
سازنده قطعه سوم کیست؟
ابهام دوم، در ارتباط با سرنوشت ساخت قطعه سوم آزادراه تهران- شمال است. در شرایطی که قطعه اول، باند رفت قطعه دوم و قطعه چهارم آزادراه افتتاح شده است اما علاوه بر باند برگشت قطعه دوم، قطعه سوم آزادراه که هم طولانی‌‌‌ترین و هم پیچیده‌‌‌ترین قطعه در میان سایر قطعات آزادراه است، هنوز باقی مانده است و عملیات ساخت آن آغاز نشده است. پنج‌شنبه در جریان افتتاح دو‌سوم باقی‌مانده از محور رفت قطعه 2 آزادراه تهران- شمال، رئیسجمهور فرمان آغاز عملیات قطعه سوم را صادر کرد. رئیسی اعلام کرد: «عملیات اجرایی قطعه سوم این آزادراه از امروز آغاز شده و این فاز نیز با همان دقت و سرعت که مسیر رفت قطعه ۲ ساخته شد، احداث شود تا هرچه زودتر مورد استفاده مردم قرار گیرد.» اما سوال مهم در ارتباط با حرف و حدیث‌‌‌هایی است که درباره سازنده قطعه سوم مطرح است. بررسی‌‌‌های «دنیای‌اقتصاد» با استناد به کلیپ‌‌‌ها و فیلم‌‌‌های منتشر شده از مراسم افتتاح روز پنج‌شنبه و همچنین خبرهایی که به طور رسمی از اظهارات رئیسجمهور و رئیس بنیاد مستضعفان منتشر شده است نشان می‌دهد که به احتمال بسیار زیاد و در صورتی که خواسته‌‌‌ها و مطالبات سرمایه‌گذار اصلی آزادراه یعنی بنیاد مستضعفان از سوی دولت محقق نشود، کلنگ قطعه 3 آزادراه را چینی‌‌‌ها به عنوان مشتری اصلی نفت ایران به زمین بزنند و به عنوان سرمایه‌گذار و سازنده وارد آزادراه تهران-شمال شوند.
قرار بود هزینه‌‌‌های ساخت آزادراه به صورت مشارکتی و با سهم 50 به 50، بین دولت و بنیاد مستضعفان تامین شود؛ با توجه به ضعف بودجه دولت در پرداخت‌‌‌های نقدی و همچنین پاسخگو نبودن اوراق بدهی در نظر گرفته شده برای تامین هزینه‌‌‌های ساخت آزادراه، قرار شد بخشی از هزینه ساخت آزادراه از مسیر واگذاری اراضی دولتی به سرمایه‌گذار اصلی برای پیشبرد کار ساخت آزادراه تامین شود. اما گفته می‌شود زمین‌‌‌ها از مرغوبیت لازم برای پوشش سهم دولت از این مشارکت برخوردار نبوده و در نتیجه در جریان تبدیل این اراضی به منابع مالی ساخت آزادراه، چالش‌‌‌هایی به وجود آمده است به طوری که الان گفته می‌شود بنیاد مستضعفان حتی بیش از سهمی که باید سرمایه‌گذاری کند در ساخت آزادراه هزینه کرده است. به همین علت الان گزینه ورود شرکت‌های ساخت آزادراه چینی به قطعه 3 مطرح است. گفته می‌شود مدل این مشارکت هم به شکل تهاتر و فروش نفت ایران به چین در قبال این سرمایه‌گذاری خواهد بود. هر چند این موضوع هنوز تصویب نهایی نشده است؛ ضمن اینکه بنیاد مستضعفان نیز همچنان خواهان و متقاضی ادامه سرمایه‌گذاری در ساخت آزادراه است؛ به شرطی که نقاط کور موجود در این زمینه برطرف شود. پرویز فتاح، رئیس بنیاد مستضعفان، دیروز و در جریان این افتتاح با اشاره به لزوم تعیین‌تکلیف هرچه سریع‌تر دولت برای تامین منابع مالی احداث قطعه 3 گفت: «ما در بنیاد مستضعفان قصد کنار کشیدن خودمان را از این پروژه نداریم ولی این یک واقعیت است که پولی که بنیاد در این پروژه هزینه می‌کند، پول مستضعفان است و باید به مستضعفان بازگردد و ما 100درصد عواید حاصل از عوارض را برای فعالیت‌‌‌های محرومیت‌‌‌زدایی هزینه می‌‌‌کنیم. امیدواریم تا پایان این دولت، مسیر برگشت منطقه 2 که امروز 45درصد پیشرفت دارد، به اتمام رسیده و تکمیل شود.» فتاح با اشاره به جلوزدن بنیاد مستضعفان در تامین منابع مالی از دولت در این پروژه گفت: تا امروز در مناطق یک، ۲ و ۴ آزادراه، ۶۰هزار میلیارد تومان به قیمت روز هزینه شده که ۶۴درصد آن را بنیاد تامین کرده و مابقی را دولت؛ ولی امیدواریم پس از حضور امروز رئیسجمهور و حمایت‌‌‌های بیشتر دولت، این عقب‌ماندگی دولت در تامین هزینه‌ها، هرچه سریع‌تر برطرف شود.
رئیس بنیاد مستضعفان با بیان اینکه این پروژه در سطح استانداردهای ملی و بین‌المللی احداث شده است گفت: این یک نکته جدی است که این پروژه با تکنولوژی ایرانی احداث شده است و در ساخت این مسیر، برخی موارد که تا پیش از این تامین تجهیزات از خارج کشور انجام می‌شد، از داخل تامین شد.
افتتاح کامل قطعه 2 فقط باند «رفت»
سومین سوال مربوط به وضعیت افتتاح قطعه2 آزادراه است. اینکه آیا با افتتاح 16 کیلومتر روز گذشته از این قطعه، این بخش از آزادراه به طور کامل به زیر بار ترافیکی خواهد رفت؟ واقعیت آن است که قطعه دوم آزادراه به طول 22 کیلومتر تنها در باند رفت به طور کامل افتتاح شد و مسیر برگشت این قطعه، تنها حدود 45درصد پیشرفت فیزیکی دارد و برآوردها نشان می‌دهد حدود دو سال دیگر این قطعه به طور کامل و همزمان با تکمیل باند برگشت می‌تواند افتتاح شود.
چقدر پول صرف شده؟
بررسی‌‌‌های «دنیای‌اقتصاد» نشان می‌دهد تا امروز، به قیمت روز، در قطعه 2 آزادراه تهران-شمال، حدود 18هزار میلیارد تومان هزینه شده است که برای تکمیل این قطعه در باند برگشت به بیش از 10 تا 15هزار میلیارد تومان دیگر (به قیمت امروز) منابع مالی نیاز است. اما تا الان برای کل آزادراه در قطعات مختلف، 60هزار میلیارد تومان هزینه و سرمایه‌گذاری شده است و برای ساخت قطعه سوم آزادراه نیز برآوردها نشان می‌دهد به قیمت امروز به حدود 120هزار میلیارد تومان دیگر منابع و سرمایه نیاز است. این میزان معادل 3درصد کل تسهیلاتی است که سال گذشته بانک‌ها به همه بخش‌‌‌های اقتصادی پرداخت کردند. اعتبار و سرمایه ساخت کل آزادراه به قیمت امروز، رقمی معادل حدود 195هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود.
افتتاح کامل در 1410
برآوردها نشان می‌دهد حدود دو سال دیگر زمان برای افتتاح کامل قطعه 2 در محور برگشت این بخش از آزادراه موردنیاز است. همچنین برآوردها نشان می‌دهد از زمان کلنگ‌‌‌زنی قطعه سوم که روز پنج‌شنبه فرمان آن از سوی رئیسجمهور صادر شد حدود 8 سال زمان موردنیاز است. اگر همین امسال عملیات ساخت این قطعه آغاز شود پیش‌بینی می‌شود آزادراه تهران- شمال به طور کامل در سال 1410 افتتاح شود و این پروژه بزرگ به اتمام برسد. با این حال گفته می‌شود 16 کیلومتر از قطعه 3 آزادراه این امکان را دارد که ظرف مدت 4 سال از شروع کلنگ‌‌‌زنی در قالب بهره‌‌‌برداری مرحله اول این قطعه افتتاح شده و زیر بار ترافیک برود. ساخت قطعه دوم آزادراه نیز 6 سال به طول انجامید که گفته می‌شود در سه سال دوم کار جدی‌‌‌تر و با سرعت بالاتری پیش رفت. ساخت همزمان همه قطعات آزادراه برای جلوگیری از ایجاد گلوگاه‌‌‌های ترافیکی در ورودی و خروجی‌‌‌های قطعات مختلف آزادراه یک ضرورت مهم بوده است؛ ضمن آنکه عملیات ساخت این قطعات به صورت همزمان به عنوان یک راهکار ضدتورمی در دستور کار قرار گرفته بود.