اجرای فاز دوم طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان درحالی به نیمه‌‌‌های خود رسیده که دستاوردهای اجرای این فاز پیش از پایان اجرای کامل آن قابل مشاهده شده است؛ دستاوردهایی که از افزایش قیمت آرد در بازار دلالی تا کاهش قیمت مجوز نانوایی را شامل می‌شود.
دولت اواخر سال ۱۴۰۰ در عمل به تکلیف قانونی، خود را مهیای حذف ارز ترجیحی می‌کرد. چرا که ارز ترجیحی فساد گسترده‌ای را ایجاد کرده بود و این فساد موجب شده بود منافع آن به طور کامل به مردم نرسد و به جیب عده‌ای دلال سرازیر شود؛ حذف ارز ترجیحی به معنای حذف یارانه پنهان و غیرمستقیم پرداختی به اقلام وارداتی بود.
در صورت حذف ارز ترجیحی، کالاهای یارانهای به سه قلم شامل سوخت، نان و دارو محدود می‌شد. اما با توجه به مجموعه‌ای از عوامل دولت ناچار بود برای یارانه نان نیز چاره‌اندیشی کند. جنگ روسیه و اوکراین و صعود قیمت گندم باعث شده بود دولت برای جلوگیری از قاچاق گندم و آرد به خارج از کشور، تصمیم به آزادسازی قیمت آرد صنف و صنعت بگیرد؛ در این‌صورت، یارانهای ماندن قیمت آرد نانواییها می‌توانست انحراف و دلالی در آرد یارانهای (آرد پخت نان) را تشدید کند و موجب ایجاد اختلال جدی در عرضه نان به مردم شود. چرا که با آزادسازی قیمت آرد صنف و صنعت، فاصله قیمتی آرد یارانهای نانواییها با آرد صنف و صنعت به ۱۶ برابر افزایش می‌یافت. در عین حال قیمت خوراک دام و طیور در بازارهای جهانی به شدت افزایش یافته بود و این مساله نیز می‌توانست انگیزه‌ها برای منحرف کردن گندم یارانهای مصارف نانوایی به سمت کارخانه‌های خوراک دام و طیور را شدت ببخشد.
از همین رو دولت ناچار بود از ابتدای سال ۱۴۰۱ برای در امان نگه داشتن آرد یارانهای در مقابل دلالان، به گونه‌ای تدبیر کند. اگر قرار بود طبق رویه‌های گذشته دولت تصمیم بگیرد، یا باید یارانه گندم و آرد و نان را به‌طور کامل حذف می‌کرد و قیمت این اقلام را به دست بازار می‌سپرد و به اصطلاح با آزادسازی قیمت آرد ونان، اجازه می‌داد قیمت نان به چند برابر افزایش یابد (و یارانه آن را به‌صورت نقدی به سرجمع یارانه نقدی مردم اضافه می‌کرد) و به این ترتیب بساط دلالی را از بیخ و بن جمع می‌کرد، یا مثل بنزین اقدام به سهمیه‌بندی نان یارانهای برای مردم می‌کرد. اما اتخاذ هر یک از این دو راهکار درباره نان تبعات اجتماعی-اقتصادی گسترده‌ای می‌توانست ایجاد کند.
اما دولت سیزدهم تصمیم گرفت برای برچیدن فساد شکل‌گرفته پیرامون یک کالای یارانهای، برای اولین بار به جای «هدفمندسازی یارانه»، رویکرد «هوشمندسازی یارانه» را در پیش گرفته و با اجتناب از آزادسازی قیمت یا سهمیه‌بندی برای مردم، مبتنی بر حکمرانی داده‌محور جلوی هدررفت آرد یارانهای را بگیرد. و به این ترتیب طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان متولد و از اردیبهشت ماه ۱۴۰۱ با اجرای آزمایشی در استان زنجان آغاز شد. با اجرای طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان، در فاز اول کارت‌خوان‌های هوشمند در نانوایی‌های سراسر کشور نصب شد و در فاز دوم، تخصیص سهمیه آرد یارانهای به نانوایان، مبتنی بر عملکرد دوره قبل آنها به‌علاوه درصدی بیشتر صورت گرفت.
در این طرح، با تداوم عرضه آرد یارانهای بدون افزایش قیمت به نانوایان، هیچ تنش و هزینه‌ای به سمت مصرف‌کننده که همان مردم هستند تحمیل نشد. دولت البته استثنائا فقط برای سال ۱۴۰۱ به دلیل شرایط تورمی سفره مردم، همان چند‌درصد افزایش قیمت مرسوم هر ساله را نیز در قیمت نان اعمال نکرد اما برای جبران هزینه نانوایان، اقدام به پرداخت کمک هزینه ۱۵درصدی به نانوایان کرد که این کمک هزینه در شروع فاز دوم ( از ۱۷ بهمن ۱۴۰۱) به ۳۰درصد افزایش یافت و قرار است به‌زودی مجددا با افزایش همراه شود.
جزئیات اجرای فاز نخست؛ برقراری زیرساخت حکمرانی داده‌محور
همان‌طور که اشاره شد، فاز نخست طرح مدیریت هوشمندانه یارانه آرد و نان از اردیبهشت سال ۱۴۰۱ با اجرای آزمایشی در استان زنجان آغاز شد؛ طی مدت حدود ۴ ماه در بیش از ۷۸هزار نانوایی در اقصی نقاط کشور (حدود۲۰هزار نانوایی روستایی) یعنی بیش از ۹۹درصد نانوایی‌های کشور، کارت‌خوان هوشمند نصب و فعال‌سازی شد و با استفاده از روش‌های ایجابی و پرداخت کمک هزینه، و بدون هیچ‌گونه اقدام تعزیری و سلبی، نانوایان به استفاده از این کارت‌خوان‌ها ترغیب شدند. در این فاز، نانوایی‌‌‌هایی که بر پایه کارت‌خوان هوشمند فروش خود را انجام می‌‌‌دادند، معادل ۱۵درصد از فروش روزانه‌شان به عنوان کم‌هزینه (جهت جبران افزایش هزینه‌‌‌های اجاره و دستمزد) از سوی دولت در پایان هر روز به حساب‌شان واریز می‌شد.درواقع هدف از فاز یک طرح، مشاهده‌پذیر کردن داده‌های تبدیل آرد به نان بود.
اکنون در حدود ۷۸ نانوایی در اقصی نقاط کشور، ۱۰۰هزار دستگاه کارت‌خوان هوشمند نصب شده چرا که برخی نانواییها بیش از یک دستگاه کارت‌خوان نصب کرده‌اند. در پایان فاز اول، تحلیل داده‌های حاصل از تراکنش‌های ثبت شده بر روی کارت‌خوان‌های هوشمند نشان داد بخشی از آرد یارانهای که تحویل نانوایان می‌شود، به نان تبدیل نشده و از چرخه تولید نان خارج می‌شود که این به معنای هدررفت یارانه و سرازیر شدن آن به جیب دلالان بود؛ در واقع همان چالشی که طرح برای حل آن متولد شد و در فاز اول با ایجاد زیرساخت داده‌ای، این امکان فراهم شد که ابعاد و اندازه این چالش شناسایی شود.
فاز دوم؛ افزایش کمک هزینه و شناورسازی سهمیه آرد نانوایان
پس از اجرای موفق فاز اول و استقرار کارت‌خوان‌های هوشمند در بیش از ۹۹درصد نانوایی‌های کشور، از حوالی شهریور ۱۴۰۱ زمزمه‌‌‌های اجرای فاز دوم طرح به گوش می‌رسید. اجرای فاز دوم به‌صورت آزمایشی از آذرماه در استان قزوین و از ۱۷ بهمن ماه به تدریج در سراسر کشور آغاز شد. در فاز دوم، کمک هزینه نانوایان از ۱۵درصد به ۳۰درصد افزایش یافت و سهمیه آرد نانوایان که تا پیش از آن میزانی ثابت بود، شناور شد. یعنی هر نانوایی، هر میزان پخت و عرضه نان به مردم داشته باشد (مبتنی بر عملکرد ثبت شده بر روی کارت‌خوان‌های هوشمند)، به همان میزان به‌علاوه چند‌درصد بیشتر می‌تواند برای دوره بعدی آرد یارانهای دریافت کند. یعنی عملکرد خود نانواست که تعیین می‌کند این نانوایی در دوره بعدی، به چه میزان آرد یارانهای دسترسی پیدا کند. و هر دوره نیز می‌تواند درصدی بیشتر از عملکرد ثبت‌شده بر روی کارت‌خوان، آرد تحویل بگیرد.
چرا شناورسازی سهمیه؟!
پیش از اجرای فاز دوم طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان، سهمیه آرد تخصیص‌یافته به هر نانوایی ثابت اما از یک نانوایی به نانوایی دیگر متغیر بود. این‌گونه نبود که همه نانواییها میزان یکسانی آرد یارانهای دریافت کنند. کمیت و کیفیت عملکرد نانوا هم هیچ تاثیری بر کاهش یا افزایش سهمیه آرد نداشت. این تفاوت در سهمیه آرد، موجب شده بود اولا، تفاوتی بین نانوایانی که متعهدانه در حال تولید نان با‌کیفیت برای مردم هستند با اندک نانوایانی که به‌دنبال کسب سود از راهی جز پخت نان هستند یا نان بی‌کیفیت پخته و به دست مردم می‌دهند، وجود نداشته باشد. دوم اینکه موجب شده بود برخی نانواییها که تمایل داشتند ساعات بیشتری از روز اقدام به پخت نان کنند یا به دلیل کیفیت بالای نان مشتریان بیشتری داشتند، به دلیل محدودیت سهمیه نتوانند ساعات پخت را افزایش دهند. هیچ امکانی هم برای افزایش سهمیه آنها وجود نداشت.
اما در اجرای فاز دوم طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان، قیمت آرد مشابه گذشته بوده و تغییر نکرد و محدودیت سهمیه آرد نانوایان برای فروش نان به مردم برداشته شد. یعنی باز هم سهمیه نانواییها با هم متفاوت اما مبنا و علت این تفاوت، میزان عملکرد نانوایی قرار گرفت. یعنی هر نانوایی به میزان پخت و فروش نان در دوره قبل، به‌علاوه «تا ۱۰درصد بیشتر»، برای دوره جدید آرد یارانهای دریافت می‌کند. بنابراین نانوایان می‌توانند تولید نان را افزایش دهند. در مقابل، اگر یک نانوایی همه آردی را که در دوره قبل دریافت کرده تبدیل به نان نکند و به مردم نفروشد، در دوره بعد، به همان میزان آرد کمتری دریافت می‌کند.
نشانههای به بار نشستن طرح/ نرخ مجوز نانوایی کاهش یافت، قیمت نان خشک افزایش!
فاز دوم طرح مدیریت هوشمند یارانه آرد و نان، همان‌طور که اشاره شد، از ۱۷ بهمن‌‌‌ماه ۱۴۰۱آغاز شده است و به گفته مسوولان، این فاز در پایان مردادماه ۱۴۰۲ به بلوغ کامل خود می‌‌‌رسد؛ بنابراین پس از بازه زمانی مذکور می‌توان به طور کامل بررسی کرد که هدف فاز دوم که همان کاهش انحراف و هدررفت در مصرف آرد یارانهای بوده، تا چه میزان محقق شده است. با وجود این نشانههای مثبتی پدیدار شده که نشان می‌دهد طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان در حال به ثمر نشستن است.
از جمله نشانههای مثبت پدیدارشده، کاهش قیمت‌های حباب‌گونه مجوزهای نانوایی است. تا پیش از شناورشدن سهمیه آرد نانواییها، وجود سهمیه ثابت آرد یارانهای بر روی مجوزهای نانواییها موجب شده بود قیمت مجوزهای نانوایی متناسب با میزان سهمیه آرد، تا چند میلیارد تومان معامله شود. به طوری که طبق بررسی‌‌‌ها، مجوز نانوایی در هر شهری از کشور، معادل قیمت یک آپارتمان ۱۰۰ متری در همان شهر خرید و فروش می‌شد.
اما مدتی پس از آغاز شناور شدن سهمیه آرد، عملا رانت موجود بر روی مجوزهای نانوایی موضوعیت خود را از دست داد و این موجب شد قیمت این مجوزها از اواخر اسفند ۱۴۰۱ تا امروز در یک روند کاهشی قرار بگیرد. بررسی‌های میدانی ما نشان می‌دهد قیمت مجوزها در شهرهای مختلف کشور بین ۵۰ تا ۷۰درصد کاهش یافته است. افزایش قیمت آرد در بازار دلالی نشانه دیگری است که مدتی پس از آغاز فاز دوم طرح بروز پیدا کرد. همان‌طور که اشاره شد، اختلاف قیمت بین آرد یارانهای و آرد صنف و صنعت (آرد صنوفی مانند شیرینی‌پزها و صنایع) حدود ۱۶ برابر است. یعنی دولت هر کیسه ۴۰ کیلوگرمی آرد یارانهای را به نانواییها ۵۰هزار تومان می‌فروشد در حالی که قیمت تمام‌شده این کیسه آرد برای دولت و قیمتی که آرد را به صنایع و صنوف می‌فروشد، ۶۰۰هزار تومان است. اما این کیسه ۵۰هزار تومانی تا قبل از اسفند ۱۴۰۱ به قیمت حدود ۲۰۰ تا ۲۵۰هزار تومان در بازار دلالی خریدو‌فروش می‌شد. اما با شناورسازی سهمیه آرد نانوایان و کاهش عرضه به بازار دلالی، قیمت هر کیسه ۴۰ کیلویی آرد در بازار دلالی به بیش از ۵۵۰هزار تومان افزایش یافته است.
افزایش حجم خرید آرد با قیمت تمام‌شده از سامانه خرید آرد (سامانه سیما) به منظور مصارف صنف و صنعت از دیگر نشانههای اثرگذاری طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان است. چرا که با شناورسازی سهمیه آرد نانوایان و کاهش انحراف آرد یارانهای به سمت صنف و صنعت، صنوف و صنایع مصرف‌کننده آرد برای تامین نیاز خود به ناچار، رجوع بیشتری به خرید از سامانه سیما دارند. افزایش ساعت کار نانوایان اتفاق مهم دیگری است که با اجرای فاز دوم طرح رقم خورده است. بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد با افزایش دسترسی نانوایان متعهد به آرد یارانهای، ساعات پخت در این گروه از نانواییها افزایش یافته است. محمد جلال، مجری طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان اخیرا در گفت‌وگویی اعلام کرده بود که در فاز شناورسازی، سهمیه آرد ۷۵درصد نانوایی‌های کشور افزایش و سهمیه ۲۵درصد کاهش یافته است.
برنامکی برای مردم/ نظارت لحظه‌‌‌ای و مستمر بر عملکرد نانوایان
جلال، مجری طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان می‌گوید در ادامه فاز دوم طرح هوشمندسازی به‌زودی برنامکی به مردم معرفی خواهد شد که با استفاده از آن مردم می‌توانند پس از هر خرید نان، درباره کیفیت نان و عملکرد نانوایی، نظراتشان را ثبت کنند. این نظرات در وجه مثبت شامل کیفیت مطلوب نان، رعایت قیمت مصوب، رعایت وزن چانه، بهداشت مناسب محیط، برخورد مناسب نانوا، رعایت نوبت و صف و... و در وجه منفی شامل خمیر یا سوخته بودن نان، کم بودن وزن چانه، فروش اجباری (نان کنجدی)، عدم‌رعایت قیمت مصوب، عدم‌رعایت بهداشت، برخورد نامناسب و... خواهد بود. پردازش مجموع نظرات مردم درباره هر نانوایی در سامانه هوشمند، بر پرداخت کمک هزینه و اختصاص آرد یارانهای به آن نانوایی تاثیر داده خواهد شد. به بیان دیگر، میزان رضایت مردم از عملکرد نانوایی بر پرداخت کمک هزینه و تخصیص آرد یارانهای به نانوایی تاثیر مستقیم خواهد داشت. این نظرسنجی و مشارکت مردم در آن می‌تواند نقش موثری در بهبود کیفیت تولید نان ایفا کند.
گام‌های بعدی طرح هوشمندسازی
ایجاد امکان خرید خمیرمایه، کنجد و سایر افزودنی‌‌‌ها متناسب با حجم آرد اختصاص‌یافته به نانوایان در سامانه یکپارچه خرید آرد، ایجاد شرکت‌های فروشگاه‌های زنجیره‌‌‌ای نان سنتی یارانهای، ایجاد امکان عرضه برخی کالاها در واحدهای نانوایی و... اقدامات دیگری است که دولت قول داده در ادامه اجرای طرح هوشمندسازی انجام شود. مهم‌ترین هدف طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان پالایش اطلاعات مجوزها و سهمیه‌های آرد یارانهای نانوایان و شفاف‌سازی داده‌های مربوط به تبدیل آرد یارانهای به نان با ثبت ۱۱ تا ۱۲ میلیون تراکنش در روز بوده است که همین اقدام باعث شد تا در سال ۱۴۰۱، نیاز به تامین آرد یارانهای ۵/ ۱ میلیون تن کاهش یابد.
بعد از استقرار این زیرساخت داده‌ای، اهدافی مانند شناورسازی هوشمند اختصاص آرد یارانهای به نانوایان مبتنی بر عملکرد گذشته آنها در کارت‌خوان‌های هوشمند محقق شد و به منظور جلوگیری از شکل‌گیری نارسایی در فرآیند عرضه نان در کشور، به مدیران استان امکان فنی ویرایش موردی سقف خرید آرد نانوایان اعطا شد. جلال، مجری طرح می‌گوید که در آینده، برنامه‌ریزی برای تخصیص نان رایگان یا با نرخ متمایز به جوامع هدف (دهک‌های پایین درآمدی)، نظارت موثر و بازدارنده بر نانوایان پرریسک، مدیریت بهینه حمل‌ونقل و انبار گندم در کشور، ارتقای کیفیت نان مبتنی بر نظرات مردم و... گام‌های دیگری است که بر پایه این زیرساخت داده‌ای، می‌تواند توسط دستگاه‌های متولی اجرا شود.
در واقع طرح هوشمندسازی یک زیرساخت حکمرانی داده‌محور است و بر پایه داده‌های زنده و فراگیر در این سامانه، دستگاه‌های مرتبط با گندم، آرد و نان کشور از جمله وزارت کشور، جهاد کشاورزی، تعزیرات، نهادهای خیریه، نهادهای نظارتی و... می‌توانند مبتنی بر این داده‌های فراگیر، کاربردها و اهداف مختلفی تعیین و پیگیری کنند. که بر همین اساس انتظار می‌رود دولت با تعیین و پیگیری اهدافی جدید، گام به گام چالش‌های موجود در زنجیره گندم، آرد و نان را با تکیه بر این داشبورد حکمرانی داده مرتفع کند.