بعد از کشف چند قطعه سفالی مربوط به یک شیء ناشناس در کاوش‌های رود سیمره در مرز استان لرستان، توجه باستان‌شناسان برای کشف رمز و رازهای مربوط به آن جلب شد. محوطه باستانی «فراش» که این قطعه‌های سفالی در آن جا پیدا شده، در کنار رود سیمره و در ساحل شرقی آن، جایی که مرز استان لرستان آغاز شده است، قرار دارد.
بعد از تحقیقات چندین ساله باستان‌شناسان روی این قطعات و حضور میدانی در این خطه، مشخص شد که بخشی از این تنبوشه‌ها یا همان لوله‌های سفالی، متعلق به سیستم آب رسانی باستانی است که کار انتقال آب را از مسیری به مسیر دیگر انجام می‌داده و بخشی دیگر از این آثار پس از شناسایی با استفاده از مصالح محلی حفاظت شده و در بافت اصلی خود قرار گرفته است. محوطه باستانی «فراش» یکی از مکان‌هایی است که باستان‌شناسان در آن موفق به کشف خارق‌العاده‌ای از یک سیستم آب رسانی ۵هزار ساله شدند. این شبکه آب رسانی با استفاده از لوله‌های سفالی درهم تنیده شده به وجود آمده است. براساس مطالعات انجام شده، قدمت این تنبوشه‌ها را می‌توان به حدود هزاره سوم قبل از میلاد یعنی 5 هزار سال قبل تخمین زد. در پرونده امروز زندگی‌سلام از ماجرای کشف این سیستم آب رسانی باستانی در ایران خواهیم گفت و با دکتر «لیلی نیاکان»، سرپرست هیئت باستان‌شناسی در محوطه باستانی فراش در همین باره صحبت خواهیم کرد.
آب رسانی با لوله‌های سفالی
یک دهه پژوهش در محوطه باستانی «حوضه آبگیر سیمره» به کشف بقایایی از ساختارهای معماری و یافته‌های فرهنگی ارزشمند ختم شد.
کاوش‌ها در حوضه آبگیر سیمره که تعداد بی‌شماری محوطههای باستانی را در دل خود داشت، طی یک دهه انجام شد و نتایج ارزنده‌ای را دربرداشت. از جمله می‌توان به بررسی و کاوش در محوطه باستانی فراش اشاره کرد که در پاییز 1389 آغاز شد. فصل دوم کاوش با پایین آمدن تراز آب در دریاچه سد سیمره در اواخر زمستان سال 92 آغاز شد و تا بهار سال 1393 به پایان رسید که این بار هم به نتایج خارق‌العاده‌ای ختم شد.
کشف قطعات شکسته و نامشخص سفالی
یکی از مهم‌ترین رودهای ایران سیمره است که در مرز بین استان‌های لرستان و ایلام واقع و سد سیمره روی این رود ساخته شده است. قبل از ساخت این سد، باستان شناسان پس از بررسی و شناسایی از سوی پژوهشکده باستان شناسی،پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری کشور و دانشگاه ها تعداد بی‌شماری محوطه باستانی را در کنار این رود کاوش کردند. پس از آبگیری سد، این محوطههای باستانی ارزشمند و مناطق تاریخی اطراف آن زیر آب رفت که از جمله آن ها می‌توان به یک محوطه مهم استقراری به نام فراش اشاره کرد. کاوش‌های فصل اول این محوطه که در پاییز سال 1389 انجام شد، بقایایی از ساختارهای معماری و یافته‌های فرهنگی را ثابت کرد که گویای تاریخی کهن از زندگی در این جغرافیا بود . از جمله آثار به دست آمده از این پژوهش ها، می‌توان به قطعات شکسته و نامشخص سفالی اشاره کرد.
مشخص شدن کاربرد لوله‌های سفالی
در ادامه مطالعات باستان‌شناسی، اواخر سال 1392 در حوضه آبگیر سیمره، کاوش محوطه باستانی فراش از سوی پژوهشکده باستان‌شناسی آغاز شد. در این دوره، مطالعات کاوشگران نشان داد که کاربرد آن سفالها چیست. تعداد بسیاری از این تنبوشه‌های سفالی یا لوله‌های سفالی که به‌صورت منظم در کنار یکدیگر قرار گرفته و با مصالح محلی چون گچ محکم شده بودند، بیانگر بقایایی از یک ساختار از شبکه آب رسانی متعلق به 5 هزار سال قبل بود.
زیرساخت انتقال آب از ساحل به بالاترین نقطه
این شبکه آب رسانی با یک زیرساخت شهری، آب را از ساحل رود سیمره به بالاترین نقطه استقراری فراش برای استفاده از آب سیمره انتقال داده بود. باستان‌شناسان معتقدند این اتفاق مربوط به آغاز دوره شهرنشینی بوده است. شایان ذکر است بقایایی از حوضچه‌هایی در این‌جا کشف شده‌اند که احتمالا از آن‌ها برای تقسیم آب در ترازهای بالاتر این شبکه آب رسانی استفاده می‌کردند. در بهار 93 با بالا آمدن آب در سد سیمره، کارگاه‌های حفاری باستان‌شناسان به زیر آب رفتند، اما کاوشگران موفق شدند پیش از غرق شدن، بخش‌های کشف شده از سیستم آب رسانی را به‌طور کامل بپوشانند و از آن حفاظت کنند تا پس از پایان عمر سد سیمره، بتوانند مطالعات بیشتری روی یافته‌های به دست‌آمده انجام دهند.
این کشف نشان‌دهنده غنای فرهنگ و تمدن ایران است
دکتر «لیلی نیاکان» سرپرست یکی از هیئت‌های باستان شناسی اعزامی به حوضه آبگیر سیمره از خاطرات نگفته و نتایج آخرین یافته‌ها روی آثار باستانی این منطقه می‌گوید
دکتر «لیلی نیاکان »سرپرست یکی از هیئت‌های اعزامی به حوضه آبگیر سیمره ،در محوطه‌ای به نام «فراش» فعالیت‌های باستان‌شناسی خود را انجام داد.او درباره چالش‌های کاوش در این منطقه باستانی، خاطرات گفته نشده‌ای دارد که در گفت‌و‌گو با ما به آن‌ها اشاره می‌کند. به عنوان سوال اول از این باستان‌شناس می‌پرسم، آیا واقعا قدمت این شبکه آب رسانی خارق‌العاده به بیش از 5 هزار سال پیش برمی‌گردد که می‌گوید: «بله، با توجه به شواهد موجود از یافته‌های فرهنگی به‌دست آمده بر اساس نمونه سفالها و مهرها و کوره‌های سفال به‌دست آمده در این محوطه باستانی، قدمت این تنبوشه‌ها و قطعه‌های ظروف سفالی کشف شده به هزاره سوم قبل از میلاد یا همان 5 هزار سال پیش برمی‌گردد».
اضافه شدن «فراش» به محوطههای باستانی کشور
این پژوهشگر درباره منطقه‌ای که این کشف در آن اتفاق افتاده است، می‌گوید: «در جریان ساخت سد سیمره و به دنبال بررسی‌های باستان‌شناسان در این حوضه آبگیر، محوطههای بسیاری در آن منطقه شناسایی شد. از جمله این محوطه‌ها، محوطه باستانی فراش است که در ساحل شرقی رود سیمره در استان لرستان روی پشته‌های طبیعی در امتداد دامنه‌های کوه ور کبود مشرف بر دره سیمره قرار گرفته است. این محوطه در طی بررسی‌ها در پاییز سال 1389 شناسایی و کاوش و سپس به فهرست محوطههای باستانی کشورمان اضافه شد. کاوش‌های باستان‌شناسی در این محوطه‌ها در طی دو فصل انجام شده است. در این پژوهش‌ها آثار ارزشمندی از ویژگی‌های فرهنگی این سرزمین به دست آمده که غنای فرهنگ و تمدن ایران را نشان می‌دهد. به‌عبارت دیگر یافته‌های فرهنگی به‌دست آمده در این حوزه فرهنگی، نشانگر آثار ارزشمند بسیاری از دوران پیش از تاریخ تا دوران اسلامی در مطالعات غرب ایران است».
خطر مرگ تا رسیدن به این محوطه باستانی
به دکتر «نیاکان» می‌گویم شما که سرپرست هیئت باستان‌شناسی محوطه باستانی فراش بودید به ما از سختی‌ها، چالش‌ها و ماجراهایی که در این کاوش با آن دست‌وپنجه نرم کردید، بگویید. او این‌طور توضیح می‌دهد: «اگر شما عاشق تمدن و هویت فرهنگی در مطالعات باستان‌شناسی نباشید، نمی‌توانید سختی‌هایی راکه همواره در این کار با آن مواجه می‌شوید، تحمل کنید. شروع فصل اول این کاوش در پاییز 89 و به مدت یک ماه بود. هر روز ساعت 5 صبح در هوای گرگ و میش باید از جاده‌های خاکی آن منطقه که شبیه جاده‌های کوهستانی با پیچ و خم‌های واقعا خطرناک و محل رفتوآمد وسایل نقلیه برای ساخت سد از جمله کامیون‌ها و لودرها و ... بود، گذر می‌کردیم. پس از عبور از بستر رود سیمره که در فصل پاییز میزان آب آن کم اما شدت جریان آن بسیار زیاد بود و طی مسافت طولانی از جاده‌های خاکی که هر لحظه امکان سقوط به دره‌های مجاور را داشت، به محوطه کاوش می‌رسیدیم. هر روز بیش از 2 ساعت رفتوآمد تا محوطه باستانی طول می‌کشید.
در ساعت مقرر صبح، کارگران محلی به ما می‌پیوستند و 8 ساعت کار مداوم با مستندسازی آثار و ثبت و ضبط یافته‌های فرهنگی و ترسیم نقشه‌برداری از کارگاه‌های کاوش انجام می شد. پس از اتمام کار و برگشت به کارگاه، بخش دیگر کار آغاز می شد که به پیاده کردن مطالعات روی آثار به دست آمده در کاوش و تکمیل گزارش روزانه با جزئیات دقیق و مواردی منجر می شد که بتواند در تحلیل یافته‌های فرهنگی به ما کمک کند. در فصل دوم کاوش که از اواخر اسفند 1392 شروع شد و تا خرداد سال 1393 ادامه یافت، به دلیل به وجود آمدن دریاچه پشت سد، تنها راه رسیدن به محوط باستانی،قایق بود. این بار هم هر روز حدود دو ساعت‌و‌نیم تا رسیدن به محوطه باستانی با قایق در رفتوآمد بودیم. کاوش در این دوره هم ادامه یافت تا زمانی که محوطه فراش به آرامی و کامل زیر آب رفت. در این دوره بود که بقایایی از ساختارهای معماری و یافته‌های فرهنگی برجای مانده در این محوطه 5 هکتاری، شناسایی، ثبت و مستندسازی شد. از جمله این یافته‌ها، می‌توان به تنبوشه‌های سفالی اشاره کرد که به‌عبارت دیگر همان لوله‌های سفالی بودند که در طی این فصل از کاوش با پایین آمدن تراز آب، پدیدار، شناسایی و حفاظت شدند».
ساخت این شبکه آب رسانی در اوج شکوفایی اقتصادی
دکتر «نیاکان» درباره جزئیات جالب این شبکه خارق‌العاده آب رسانی 5 هزار ساله می‌گوید: «این شبکه آب رسانی برای این محوطه باستانی، کاربردی حیاتی برای ساکنان آن در طی مدت استقرارشان داشته است. با توجه به مدارک به‌دست آمده چون مهرها و ژتون‌های شمارشی در این جا که حاکی از فن مدیریت اداری بوده است و ساختارهای معماری همچون حصارهای دفاعی، کوره‌های سفالگری، گچ، تاسیسات آب رسانی و دیگر موارد، باید نشانگر اقتصادی پویا که با ارتباطات درون و برون منطقه‌ای قدرت گرفته، وجود داشته باشد. فراش را می‌توان یکی از پایگاه‌های مهم در داد و ستدهای اقتصادی بین غرب ایران و جنوب غرب و بین‌النهرین دانست».
شاهکار مدیریتی باستانی در زیرساخت‌های شهری
از سرپرست هیئت باستانی اعزامی به حوضه آبگیر سیمره می‌پرسم که اهمیت این کشف تاریخی چیست و نشان‌دهنده چه مسائلی از تمدن گذشته کشورمان است که می‌گوید: «این شبکه آب رسانی 5 هزار ساله، از شاهکار مهندسی در دنیای باستانی در حوزه زیرساخت شهری خبر می‌دهد که توانستند این شبکه را در 5 هزار سال پیش برای انتقال آب به نقاط مختلف این محوطه باستانی پیاده‌سازی کنند. با کمک این شبکه، آن‌ها توانستند انتقال آب را از بخش ساحلی رود سیمره به بلندترین نقطه این استقرار شهری انتقال دهند.یک نکته مهم دیگر در این تاسیسات آب رسانی، این است که در طی هر چند صدمتر برای گرفتن شیب زمین و تسهیل انتقال آب، شاهد ساخت حوضچه‌های کوچک انتقال آب برای تراز شدن لوله‌های سفالی و ادامه این آب رسانی به بخش‌های بالاتر بودیم تا بتوانند انتقال آب را با سرعت و دقت بیشتری انجام دهند».
این لوله‌ها در همین منطقه تولید شدند
از دکتر «نیاکان» می‌پرسم که جنس این لوله‌های آب از چه چیزی بوده و چطور این همه سال دوام آورده است؟ او می‌گوید: «در این محوطه استقراری در طی کاوش، تعداد زیادی سفال‌های لوله‌ای شکل، در ابعادی کمی کمتر از یک متر در هم تنیده شده‌اند و زمانی که کشف شدند، همچنان برخی از آن‌ها در هم قرار گرفته و متصل بودند. جنس این تنبوشه ها یا لوله‌های سفالی از خاک رس ساحل رودخانه سیمره است. با توجه به شواهد به دست آمده، این لوله‌ها در همین محل ساخته شده و سپس در کوره‌های سفال‌پزی که در این محوطه باستانی در طی کاوش به دست آمد، پخته شده و سپس در تاسیسات آب رسانی با دقت و ملاحظات بسیار قرار گرفته و با گل رس و گچ پوشانده شده بود تا در معرض دید همگان نباشد و آسیب نبیند تا شبکه آب رسانی، عملکرد درستی برای ساکنان داشته باشد. درباره دوام آوردن‌شان هم همان‌طور که می‌دانید خاک گل رس و یافته‌های فرهنگی از این جنس خاک، جزو پایدارترین و با دوام‌ترین آثار در دنیای باستان و حتی امروز است».
مطالعات‌مان هنوز ادامه دارد
به عنوان سوال آخر از او می‌پرسم که آیا کار کاوش و پژوهش در این منطقه به پایان رسیده است یا هنوز ادامه دارد که می‌گوید: «کاوش در این محوطه باستانی به دلیل به زیر آب رفتن آن به پایان رسیده، اما مطالعات و پژوهش ها روی بقایا و یافته‌های فرهنگی آن ادامه دارد. در آینده نزدیک هم کتاب کاوش این محوطه باستانی که در حال تدوین است، انتشار می یابد تا این بخش از فرهنگ و تمدن غنی دنیای باستان ایران در این حوزه فرهنگی برای همیشه در تاریخ ماندگار شود».