سهم گسترده‌ای از اراضی درون محدوده شهرها به کاربری مسکونی اختصاص دارد، اما علل مختلفی منجر به عدم استفاده از این ظرفیت شده است. در کنار دلایل فنی، حقوقی و اجتماعی مؤثر بر این امر، عوامل اقتصادی که عمدتاً ریشه در کسب سود بیشتر از محل احتکار اراضی و عرضه آن در «فرصت مناسب» دارند، از مهم‌ترین دلایلی است که مردم بویژه متقاضیان مصرفی مسکن، نمی‌توانند از تأسیسات و تجهیزات روبنایی و زیربنایی ایجاد شده برای زمین‌های مسکونی تحت احتکار بهره و نفعی ببرند. از سوی دیگر بازار مسکن شهری در اغلب شهرهای کشور با محدودیت عرضه زمین مواجه است، همین موضوع انگیزه‌ها برای الحاقات جدید به محدوده شهرها و گسترش شهرها را افزایش داده است.
احتکار زمین‌های مسکونی بر اساس آمار وزارت راه و شهرسازی محدود به شهرهای بزرگ یا کلانشهرها نیست و تقریباً در بسیاری از مناطق کشور دیده می‌شود. برای ایجاد بستری با هدف عرضه زمین شورای عالی شهرسازی و معماری ایران سیاست‌های محرک عرضه زمین و جلوگیری از احتکار اراضی مسکونی در محدوده شهرها را به استانداران سراسر کشور ابلاغ کرده است. این سیاست‌ها با محوریت جلوگیری از احتکار اراضی با کاربری مسکونی و ایجاد انگیزه برای ورود اراضی موجود اجرا می‌شود.
در طرح ساماندهی بازار مسکن که اکنون در حال بررسی در مجلس است اخذ مالیات از مالکان زمین‌های بایر در شهرها که برای ساخت و ساز عرضه نمی‌شود نیز علاوه بر مالکان خانه‌های خالی آمده است. ساماندهی زمین‌های بایر هم از دیگر مواردی است که در طرح دیده شده و بر همین اساس اراضی با کاربری مسکونی، اداری ـ دولتی، صنعتی و تجاری که تناسبی با کاربری مذکور ندارد، پس از گذشت حداقل دو سال عدم بهره‌برداری مشمول مالیات می‌شود.
در نهضت ملی مسکن تاکنون 30 هزار هکتار اراضی در چرخه تولید مسکن قرار گرفته است، مقایسه این میزان زمین با 8 هزار هکتار زمینی که برای ساخت مسکن مهر تخصیص داده شده، نشان می‌دهد که برای تولید و عرضه 4 میلیون مسکن نیاز به اراضی بیشتری است. از این جهت در نهضت ملی مسکن، علاوه بر اراضی دولتی، اراضی بخش خصوصی نیز می‌تواند تحت عنوان ساخت و ساز خودمالکی یا ساخت شهرک‌های خصوصی در این طرح مورد استفاده قرار گیرد. در صورت تأمین زمین از سوی بخش خصوصی، مالکان زمین می‌توانند از تسهیلات نهضت ملی مسکن برای ساخت و ساز استفاده کنند. از سوی دیگر با توجه به کمبود اراضی دولتی بخصوص در درون شهرها، شهرهای بزرگ و کلانشهرها، ورود زمین‌های بلااستفاده به ساخت مسکن مورد توجه قرار گرفته است.
حبس زمین غیرقانونی است
فرزانه مالواجرد، معاون شهرسازی و معماری وزارت راه و شهرسازی با بیان اینکه با برنامه‌های در دستور کار قرار گرفته با هدف ساخت زمین و پاسخگویی به نیاز مردم، حبس و احتکار زمین حذف می‌شود، گفت: بیش از ۱۰ درصد از اراضی با کاربری مسکونی در شهرهای کشور در چرخه ساخت قرار نگرفتند. در برخی شهرهای کشور شاهدیم بیش از ۲۵ درصد از اراضی کاربری مسکونی در چرخه سکونت نیستند.
وی با بیان اینکه کسب سود بیشتر یکی از دلایل حبس زمین است، تصریح کرد: در برخی شهرهای کشور زمین‌هایی به مساحت ۲۰۰ تا ۵۰۰ هکتار وجود دارد که حبس شده‌اند، این در حالی است که با بازفعال‌سازی دوباره این زمین‌ها می‌توان بخشی از نیاز کشور را در حوزه مسکن پاسخ داد.
وی با اشاره به اینکه بازپس‌گیری اراضی دولتی برای تأمین زمین مورد نیاز برای طرح‌های ساخت و ساز بویژه در نهضت ملی مسکن در حال اجرایی شدن است، ادامه داد: به همین منظور شناسایی این اراضی با کمک اداره‌های کل راه و شهرسازی و شهرداری‌ها در حال انجام است و با بازپس‌گیری این اراضی، ساخت و ساز در آنها انجام خواهد شد. در کنار آن مکان‌یابی شهرک‌ها و بسته‌های تشویقی نیز در ارتباط با بافت‌های فرسوده در حال اجرایی شدن است.
معاون وزیر راه و شهرسازی با بیان اینکه ۳۰ هزار هکتار الحاق به محدوده انجام شده است، گفت: اینها اراضی دولتی هستند که فقط برای جهش تولید در نظر گرفته شده‌اند. در شهر تهران این وضعیت متفاوت است و هدف این است که در این شهر شاهد تعادل جمعیتی باشیم، بدین معنی که تراکم در این شهر متعادل شود که شهرک‌های اقماری برای پاسخگویی به همین نیاز است.
وی در ادامه با بیان اینکه حتی یک متر از اراضی مسکن مهر که به شهرها الحاق بود، فرایند بررسی در کمیته‌ها را طی نکرده بود، گفت: این در حالی است که در ارتباط با زمین‌های الحاق شده به نهضت ملی مسکن، وجب به وجب آن در کمیته‌های فنی مورد بررسی دقیق قرار گرفتند.
معاون وزیر راه و شهرسازی با اشاره به ضرب‌الاجل ۶ ماهه برای عرضه زمین برای ساخت مسکن، خاطرنشان‌کرد: از استانداران درخواست شده با ارائه گزارش دوره‌ای نسبت به تعیین‌تکلیف زمین‌های موجود در بافت‌ها اقدام کنند. شهرهایی مانند اهواز، شاهرود، کاشان و زاهدان برای اجرای نهضت ملی مسکن کمبود زمین دارند که با توجه به وجود زمین خالی در این شهرها با وارد شدن آنها به بازار بخشی از نیاز به زمین برای ساخت مسکن رفع خواهد شد.