رتبه رقابت پذیری صنعتی ایران با افت شدید در یک دهه اخیر روبه رو شده و ایران از این منظر جزو کشورهای متوسط دنیا قرار گرفته است. داده های دفتر توسعه صنعتی سازمان ملل (یونیدو) در این زمینه چه می گوید؟
رقابت پذیری صنعتی، شاخصی است که برای سنجش توان رقابت صنعتی کشورهای مختلف استفاده می شود. تازه ترین گزارش مرکز پژوهش های مجلس در این حوزه تصویری نه چندان مطلوب از وضعیت این شاخص در یک دهه اخیر نشان می دهد. به طوری که رتبه ایران در این شاخص با افت شدیدی مواجه شده و خلق ارزش افزوده صنعت تقریباً در این بازه زمانی متوقف شده است. البته در این میان امیدواری هایی هم در حوزه صادرات تولیدات صنعتی با فناوری متوسط و بالای کشور به چشم می خورد.
به گزارش ایران جیب از خراسان، مرکز پژوهش های مجلس در تازه ترین تحلیل خود، به وضعیت رقابت پذیری صنعتی در اقتصاد ایران از نگاه سازمان توسعه صنعتی ملل متحد (یونیدو) پرداخته که نشان می دهد خلق ارزش افزوده در بخش تولید صنعتی ایران 10 سال است همزمان با تشدید تحریم های غرب در دهه گذشته، درجا می زند و البته در این میان، سطح صادرات محصولات با سطح فناوری متوسط و پیشرفته روند رو به رشدی را تجربه کرده است.
شاخص عملکرد رقابت صنعتی یکی از شاخص هایی است که سازمان مذکور برای ارزیابی توان رقابت و عملکرد صنعتی اقتصادهای مختلف استفاده می کند. این شاخص از سه بخش اصلی تشکیل شده است که هر کدام، خود به چند زیرشاخص تقسیم بندی می شوند. بر این اساس 2 زیرشاخص «سرانه ارزش افزوده تولیدات کارخانه ای» و «سرانه صادرات کارخانه ای» ذیل «ظرفیت تولید و صادرات محصولات کارخانه ای»، 4 زیر شاخص «سهم کالاهای صنعتی با فناوری متوسط و بالا در کل ارزش افزوده صنعت»، «سهم ارزش افزوده صنعت از تولید ناخالص داخلی»، «سهم کالاهای با فناوری متوسط و بالا در صادرات صنعتی» و «سهم صادرات صنعتی در کل صادرات» ذیل «تعمیق و ارتقای فناوری» و 2 زیرشاخص «اثرگذاری یک کشور بر ارزش افزوده صنعتی جهان» و «اثرگذاری یک کشور بر ارزش صادرات صنعتی جهان» نیزذیل «اثرگذاری جهانی» سنجیده می شوند.
ایران در باشگاه متوسط ها
یافته های این مطالعه نشان می دهد که شاخص عملکرد رقابت صنعتی (CIP) ایران در سال 2020 با امتیاز 0.046 در جایگاه پنجاه و پنجم دنیا قرار گرفته که از میانگین جهانی با رقم 0.062 پایین تر است و آن را در زمره کشورهای در حال صنعتی شدن با درآمد متوسط قرار می دهد. طبق این داده ها، عملکرد رقابت پذیری ایران در مقایسه با کشورهای منطقه، پایین تر از کشورهای ترکیه (رتبه 28)، بحرین (رتبه 48)، عربستان سعودی (رتبه 41) و قطر (رتبه 51) است. با این حال، نگاهی به روند تغییرات تولید و تجارت صنعتی، نکات جالب توجهی دارد.
عقبگرد «تولید صنعتی»
طبق این گزارش، بررسی تحولات ساختار «تولید صنعتی» ایران نشان می دهد که این مولفه از سال 2000 تا 2010 همزمان با سال های برنامه سوم و چهارم توسعه از حدود 9 به 14 درصد و سهم ارزش افزوده صنایع با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزش افزوده بخش صنعت کشور از 41 به 45 درصد افزایش یافته است اما در فاصله سال های 2010 تا 2020 و همزمان با برنامه پنجم و ششم توسعه این روند تضعیف شده است. به طوری که سهم بخش صنعت در اقتصاد کشور به 12.9 درصد و سهم صنایع با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزش افزوده بخش صنعت به حدود 44 درصد تنزل یافت.
پیشرفت «صادرات صنعتی»
اما از سوی دیگر، بررسی تجارت یا صادرات محصولات صنعتی از روند رو به بهبود و صعودی آن حکایت دارد. به طوری که سهم صادرات صنعتی از کل صادرات غیر نفتی کشور از حدود 9 درصد در سال 2010 به حدود 40 درصد در سال 2020 رسیده است. از منظر کیفی نیز سطح صادرات محصولات با سطح فناوری متوسط و پیشرفته نیز از حدود 18 به 33 درصد افزایش یافته است.
یخ زدگی خلق ارزش افزوده گریبان گیر بخش صنعت
گزارش مرکز پژوهش های مجلس از منظری دیگر، آمارهای یونیدو را بررسی کرده است. بر این اساس، مشاهده می شود که در دوره بیست ساله 1990 تا 2010، روند بلند مدت ارزش افزوده صنعتی ایران صعودی بوده و از حدود 12 میلیارد دلار (به قیمت ثابت سال 2015) به 20 میلیارد دلار در سال 2000 رسیده و با ادامه این روند به حدود 63 میلیارد دلار در سال 2010 افزایش یافته است، اما از سال 2010 تا 2020 میزان ارزش افزوده صنعتی ایران به طور میانگین حول و حوش 60 میلیارد دلار در نوسان بوده است. به عبارت دیگر، در دوره 10 ساله اخیر، میزان خلق ارزش افزوده بخش صنعت در ایران ثابت مانده و به نوعی فریز شده است و این نکته درخور تاملی است که میزان ارزش افزوده بخش صنعت ایران در سال 2020 (1399) معادل همان ارزش افزوده سال 2009 (سال 88) باقی مانده است.
چرا صنعت 10 سال است درجا می زند؟
گزارش مرکز پژوهش های مجلس می افزاید: به نظر می رسد ریشه اصلی متوقف شدن موتور خلق ارزش در بخش صنعت کشور در یک دهه اخیر، همزمان با شروع تحریم های شدید غرب از اوایل دهه 90 و تداوم و تشدید آن در سال های اخیر، اشتباهات سیاستی و چالش های مدیریتی داخلی (از قبیل فراجهش نرخ ارز، بی ثباتی در قوانین و مقررات و بخشنامه ها، کمبود مواد اولیه، کمبود نقدینگی واحدهای تولیدی، نبود مدیریت زنجیره تامین مواد اولیه مورد نیاز واحدهای تولیدی و ... ) و در نهایت افزایش هزینه های مبادله است که با نامساعد کردن محیط کسب و کار، مانع از روند رو به رشد ارزش افزوده صنعتی در ایران شده است. همه این موارد، افت شدید رتبه رقابت پذیری صنعتی ایران در بیش از 10 سال اخیر را رقم زده است.