قطرِ کوچک با ذخایر گازی بزرگش بیش از پیش به یکی از یکی از بازارهای مهم آینده تبدیل شده است. رخدادی که انرژی‌های فسیلی تنها دلیل آن نیستند.
یک برنامه بلندپروازانه توسعه اقتصادی در کنار سرمایه‌گذاری‌های هوشمندانه در بازارهای بین‌اللملی سرمایه، قطری‌ها را به یکی از بازیگرهای اصلی اقتصاد جهان تبدیل کرده است. در این میان جام جهانی ۲۰۲۲ فوتبال حکم یک «کاتالیزور» را برای قطر در این مسیر دارد.
قطر اولین کشور عربی و با کمتر از سه میلیون نفر جمعیت، کوچک‌ترین میزبان جام جهانی به شمار می‌رود. علاوه بر آن جام جهانی ۲۰۲۲ قطر با هزینه‌ای بالغ بر ۲۲۰ میلیارد دلار گران‌ترین جام جهانی تاریخ نیز محسوب می‌شود. پیش از این جام جهانی ۲۰۱۴ برزیل گران‌ترین جام جهانی بود با صرف ۱۵ میلیارد دلار.
این حجم سنگین مخارج برای برگزاری یک رویداد بزرگ ورزشی که به بازدهی پایین سرمایه‌گذاری معروف است چه توجیهی دارد؟ و اصلا ساختار اقتصادی قطر فراتر از منابع انرژی فسیلی چگونه است و جام جهانی فوتبال چه جایگاهی در این میان دارد؟
از بادیه‌نشینی تا بالاترین درآمد سرانه
رشد اقتصادی قطر در دهه‌های گذشته بسیار سریع و با شیبی تند رخ داده است. تا همین ۴۰ سال پیش در این کشور، اغلب بادیه‌نشین‌ها و صیادان مروارید زندگی می‌کردند. اما حالا قطربا جمعیتی کمتر از سه میلیون نفر و تولید ناخالص داخلی ۱۶۰ میلیارد دلار، درآمد سرانه‌ای بالغ بر ۶۰ هزار دلار دارد که یکی از بالاترین درآمدهای سرانه جهان به شمار می‌رود. در واقع قطر نه تنها ثروتمندترین کشور عرب بلکه جزو چهار کشور اول ثروتمند جهان است.
دلیل اصلی این رشد، کشف ذخایر گازی و نفتی در قطر بوده است. قطر با تولید روزانه ۱/۳ میلیون بشکه نفت یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت در جهان است. اما در بازار جهانی گاز نقش قطر از نفت هم مهم‌تر است.
قطر بعد از روسیه و ایران سومین ذخایر گازی جهان را در اختیار دارد. بزرگ‌ترین میدان گازی جهان در خلیج فارس بین ایران و قطر مشترک است: پارس جنوبی در ایران و گنبد شمالی در قطر. اهمیت استراتژیک قطر در بازار گاز با توجه به تحریم روسیه از سوی کشورهای غربی بیشتر هم شده است.
به ویژه سرمایه‌گذاری قطر در زیرساخت‌های تولید و توزیع گاز مایع طبیعی (ال‌ان‌جی) در سال‌های گذشته حالا این کشور را برای کشورهای اروپایی به یک صادرکننده مهم تبدیل کرده است.
با توجه به موقعیت جغرافیایی قطر در حاشیه جنوبی خلیج فارسی صادرات گاز از طریق خط لوله دشوار است. به همین دلیل قطری‌ها زیرساخت‌های ال‌ان‌جی خود را توسعه داده‌اند. در سال ۲۰۱۹ این امیرنشین حدود ۱۰۷ میلیارد متر مکعب گاز مایع صادر کرد.
جدیدترین مشتری گاز مایع طبیعی قطر، بزرگ‌ترین اقتصاد اروپا، آلمان است که تا پیش از حمله نظامی روسیه به اوکراین در مجموع بیش از ۵۵ درصد گاز مورد نیاز خود را از روسیه وارد می‌کرد و حالا دربه‌در دنبال منابع جدید است. در کنار آمریکا و استرالیا، قطر مهم‌ترین تولیدکننده گاز طبیعی مایع در جهان است.
رشد بخش غیرنفتی اقتصاد
با این که منابع انرژی فسیلی موتور اصلی رشد اقتصادی قطر بوده است، اما ثبات نداشتن این بازارها به دلیل نوسان قیمت‌ها و همین طور الزام کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و روند کربن‌خنثی شدن کشورهای صنعتی، قطری‌ها را برآن داشته تا همانند سایر کشورهای عربی حوزه خلیج فارس قدم‌های مهمی در مسیر متنوع‌سازی اقتصاد و کاهش وابستگی به انرژی‌های فسیلی بردارند.
بین سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۸ سهم نفت و گاز در تولید ناخالص داخلی قطر از ۵۵ درصد به تنها ۳۹ درصد کاهش پیدا کرده است که برای کشورهای عربی حوزه خلیج فارس نسبت پایینی به شمار می‌رود و یک موفقیت قابل توجه است.
تولید ناخالص داخلی قطردر سال ۲۰۲۱ حدود ۱/۷ درصد رشد کرد. بنا بر برآوردهای صندوق بین‌اللملی پول این رشد به لطف اثر جام جهانی در سال‌های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ به ۳/۴ درصد می‌رسد و در سال ۲۰۲۴ دوباره کمی کند می‌شود و مجدداً به ۱/۷ درصد کاهش می‌یابد.
رشد اقتصادی در حوزه‌های غیرگازی و غیرنفتی قطر از این هم پویاتر بوده است. تولید ناخالص داخلی قطردر این بخش‌ها در سال ۲۰۲۱ بالغ بر ۲/۷ درصد بوده است. در سال ۲۰۲۲ برآورد می‌شود که این بخش‌ها ۴/۱ درصد رشد کنند.
صنایع غذایی قطر یکی از بخش‌هایی بوده که در چند سال گذشته رشد چشم‌گیری داشته است. بعد از تحریم قطر در سال ۲۰۱۷ توسط عربستان سعودی، امارات متحده عربی، مصر و بحرین که تا آن موقع بزرگ‌ترین صادرکنندگان مواد غذایی به قطر بودند و همین طور پیامدهای همه‌گیری کرونا و اختلالات جدی در زنجیره‌های تامین، این کشور یک استراتژی ملی برای امنیت غذایی خود و خودکفایی در تولید مواد غذایی دنبال کرد.
در عرض این پنج سال تولید محصولات کشاورزی در قطر تقریباً دو برابر شده است. حالا قطر در میان تمامی کشورهای خاور میانه و شمال آفریقا بالاترین درجه خودکفایی را در مواد غذایی دارد. در شاخص امنیت غذایی جهان (GFSI) که هر سال توسط واحد اطلاعات اکونومیست منتشر می‌شود، قطر در میان ۱۱۳ کشور در رده ۲۴ قرار گرفته است.
تلاش برای بدل شدن به مرکز تجارت و گردشگری منطقه
اما برنامههای قطر برای توسعه بخش‌های غیرنفتی و غیرگازی بسیار فراتر صنایع غذایی است. هدف قطر این است که مانند امارات متحده عربی به مرکز گردشگری و تجارت بین‌المللی در منطقه تبدیل شود. این جاست که نقش برگزاری جام جهانی ۲۰۲۲ در این برنامه و سرمایه‌گذاری هنگفت برای برگزاری آن مشخص می‌شود.
اثر اقتصادی و درآمدزایی مستقیم قطر از برگزاری جام جهانی ۱۷ میلیارد برآورد شده است. اما هدف قطر از میزبانی جام جهانی و این سرمایه‌گذاری عظیم، بلندمدت بوده است و نه کسب سود اقتصادی در کوتاه‌مدت.
بی دلیل نبود که شیخ حمد بن خلیفه آل ثانی، امیر وقت کشور قطر در سال ۲۰۱۱، شش ماه بعدِ اعطای میزبانی جام جهانی ۲۰۲۲ به این کشور، در یک مراسم پرزرق‌وبرق از برنامه پنج ساله توسعه اقتصادی کشورش رونمایی کرد.
جام جهانی در این مسیر توسعه پرشتاب اقتصادی قطر در بخش‌های غیرنفتی و غیرگازی نقش یک کاتالیزور را بازی می‌کند.
از ۲۲۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری برای جام جهانی تنها شش میلیارد دلار مربوط به ساخت استادیوم‌های جدید است. باقی در زیرساخت‌ها ازجمله در ساخت اقامت‌گاه‌های توریستی و گسترش حمل‌ونقل عمومی و ساخت مترو خرج می‌شود.
به عنوان نمونه فقط ۳۶ میلیارد دلار در ساخت خطوط متروی بدون راننده سرمایه‌گذاری شده که پنج تا از هشت ورزشگاه میزبان جام جهانی را به هم وصل می‌کنند.
دو صنعت هتل‌داری و هواپیمایی قطر هم با برگزاری جام جهانی فوتبال پیشرفت قابل توجهی خواهند داشت. قطری‌ها امیدوارند حضور یک و نیم میلیون تماشاگری که انتظار می‌رود در حین جام جهانی به قطر سفر کنند، به جایگاه‌یابی جدید قطر به عنوان یک مقصد گردشگری -با وجود تمامی بحث‌ها حول نقض حقوق بشر و شرایط کاری نامساعد کارگران خارجی در قطر- کمک کند.
رسیدن به این هدف البته به نظر می‌رسد که دست‌کم در بازار گردشگران کشورهای غربی دشوار خواهد بود.
افزایش سرمایه‌گذاری خارجی
علاوه بر متنوع‌سازی اقتصاد، یکی از اهداف قطر در برنامههای توسعه خود جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی است.
بعد از محاصره اقتصادی و دیپلماتیک قطر توسط چهار کشور همسایه عربی سرمایه‌گذاری خارجی مستقیم در قطر از یک میلیارد دلار در سال ۲۰۱۷ به منفی ۲/۸ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۹ رسید. حالا با انجام اصلاحات اقتصادی و پایان این محاصره قطر قصد دارد دوباره سرمایه‌گذاری خارجی را افزایش دهد.
در آغاز سال ۲۰۱۹ شیخ تمیم بن حمد آل ثانی، امیر قطر با تغییر قانون سرمایه‌گذاری خارجی و حذف محدودیت مالکیت حداکثر ۴۹ درصدی اشخاص خارجی در شرکت‌ها، قدم مهمی در این راه برداشت.
حالا یک شخص خارجی می‌تواند مالک صددرصد یک شرکت در قطر باشد. در حال حاضر به عنوان نمونه ۳۰۰ شرکت آلمانی در قطر حضور دارند.
میزبانی جام جهانی برای رسیدن به این هدف و افزایش سرمایه‌گذاری خارجی در این کشور نقش مهمی دارد. قطر در گزارش شاخص اعتماد سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی «کرنی» در سال ۲۰۲۲ برای اولین بار به این رده‌بندی راه پیدا کرد و در رده ۲۴ قرار گرفت. دلیل ورود قطر به این رده‌بندی سیاست‌های آزادسازی بازارها و رشد اقتصادی ناشی از برگزاری جام جهانی بود.
قطری‌ها برای کاهش بازدهی سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها بعدِ پایان جام جهانی و رهایی از بند «فیل‌های سفید» هم برنامه دارند.
«فیل سفید» در اصطلاح به دارایی‌هایی گفته می‌شود که در بلندمدت هزینه‌های نگهداری‌شان نسبت به مزایای استفاده از آنها بسیار بیشتر است. پدیده‌ای که کشورهایی مثل آفریقای جنوبی و برزیل پس از برگزاری جام جهانی فوتبال با آن روبرو شدند.
قطرِ کوچک، برای رفع این مشکل و افزایش جذابیت سرمایه‌گذاری، ورزشگاه‌ها را طوری ساخته است که بتواند بعد از جام جهانی نیز از آنها استفاده کند.
استادیوم‌های بزرگ‌تر گنجایش‌شان از ۴۰ هزار نفر به ۲۰ هزار نفر کاهش خواهد یافت و استادیوم‌های کوچک‌تر نیز به مراکز چندمنظوره آموزشی، پزشکی و تجاری تبدیل خواهند شد.
از همه جالب‌تر استادیوم «۹۷۴» در دوحه است که پیش از آن ورزشگاه راس ابوعبود نام داشت و با ۹۷۴ کانتینر رنگی بازیافت‌شده ساخته شده است. این استادیوم بعد از جام جهانی به طور کامل برچیده و در مکانی خارج از قطر نصب خواهد شد.
جام جهانی و «قدرت نرم» قطر
قطر سال‌هاست که در پی افزایش نفوذ سیاسی خود در جهان و افزایش قدرت نرم خود در تحولات جهانی است. نقش قطر در مذاکرات با طالبان افغانستان و همین طور میانجی‌گری بین ایران و آمریکا در مذاکرات برجام تنها نمونه‌ای از جایگاه این کشور کوچک در مناسبات بین‌المللی است.
قطر با سرمایه‌گذاری‌های هوشمندانه در بازارهای سرمایه و شرکت‌های خارجی در سال‌های گذشته توانسته این قدرت نرم خود را افزایش دهد.
قطر از طریق شرکت‌های زیرمجموعه سازمان سرمایه‌گذاری قطر (QIA) که صندوق ثروت ملی دولتی این کشور محسوب می‌شود، در سال‌های گذشته نفود خود را به ویژه در اروپا افزایش داده است.
قطر با این سرمایه‌گذاری‌ها حالا یکی از شرکای استراتژیک کشور فرانسه به شمار می‌رود. سازمان سرمایه‌گذاری قطر نه تنها مالک باشگاه فوتبال پاری‌سن ژرمن است، بلکه در چندین شرکت بزرگ فرانسه مثل گروه رسانه‌ای «لاگاردر»، شرکت گازی «ایرلیکوید»، توتال و تلکام فرانسه نیز سهامدار است.
این سازمان در آلمان نیز سهام شرکت‌های غولی نظیر زیمنس، فولکس‌واگن، دویچه بانک و پورشه را در اختیار دارد. برگزاری جام جهانی ۲۰۲۲ در ادامه این استراتژی این امیرنشین تعریف می‌شود و قطعاً قدرت نرم و نفوذ سیاسی قطر را افزایش خواهد داد.