در زمان تحریم‌ها، صادرات محصولات پتروشیمی و بنزین به جای نفت مورد توجه دولت‌ها در ایران بود. در سال‌های اخیر با افزایش سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های تولید بنزین شرایط برای افزایش ظرفیت تولید و صادرات بنزین برای ایران فراهم‌تر شده است.
باید در نظر داشت که تا سه سال پیش ایران واردکننده بنزین بود و حتی در سال ۹۷، روزانه تا ۴.۵ میلیون لیتر بنزین به کشور وارد می‌کرد. ظرفیت تولید بنزین ایران در سال ۹۱ روزانه ۵۲ میلیون لیتر بنزین بود و بنزین تولیدی آن زمان، در حد استاندارد سوخت یورو نبود. در همان سال ایران در حدود ۱۰ میلیون لیتر بنزین وارد می‌کرد. در سال جاری ظرفیت تولید روزانه بنزین در کشور ۱۲۰ میلیون لیتر بوده است.
در این بین تحریم صادرات نفت ایران توسط دولت ترامپ هم باعث شد تا صادرات بنزین برای تامین بخشی از نیازهای ارزی و کاهش تاثیر تحریم بیشتر مورد توجه دولت روحانی قرار گیرد. در دوران روحانی افزایش آنی قیمت بنزین بروز اعتراضهای زیادی در اکثر شهرهای ایران را در پی داشت.
نظر به تاثیر مستقیم افزایش قیمت بنزین در زندگی روزمره بیشتر ایرانیان، ابراهیم رئیسی به‌عنوان رئیس‌جمهور منتخب اعلام کرد که هیچ برنامه‌ای برای افزایش قیمت بنزین ندارد و چنین به نظر می‌رسد که بدون توجه به نتایج مذاکرات آتی ایران و آمریکا، افزایش ظرفیت تولید و صادرات بنزین در سیاست انرژی دولت جدید نقش مهمی ایفا خواهد کرد.
افزایش تولید بنزین
آمار نشان می‌دهد که از سه سال گذشته به تدریج ظرفیت تولید بنزین ایران رشد تصاعدی داشته است. برای مقایسه آمار ظرفیت پالایشی کشور باید در نظر داشت که ظرفیت پالایشی ایران از سال ۹۲ که ۱.۸ میلیون بشکه در روز برآورد می‌شد، حالا به گفته علیرضا صادق‌آبادی، مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی، به ۲.۳ میلیون بشکه افزایش پیدا کرده است. در این بین پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس، به‌عنوان بزرگ‌ترین پالایشگاه میعانات گازی در جهان، نقش فعالی داشته است.
فاز اول این پالایشگاه در اردیبهشت سال ۹۶ افتتاح شد. پالایشگاه میعانات گازی ستاره خلیج فارس سه فاز ۱۲۰ هزار بشکه‌ای دارد و قرار است فاز چهارم آن که بر مبنای افزایش ظرفیت سه فاز فعلی تعریف شده است، در آینده‌ای نه چندان دور مورد بهره‌برداری قرار گیرد. با اجرای فاز چهارم، روزانه ۱۲۰ هزار بشکه میعانات گازی برای تولید بنزین و نفت‌گاز با استاندارد یورو ۵ به حجم خوراک و تولید این پالایشگاه افزوده خواهد شد.
در حال حاضر در پالایشگاه ستاره خلیج فارس روزانه ۴۷ میلیون لیتر بنزین تولید می‌شود. در هفت ماه اول سال قبل ایران توانسته بود حدود ۱.۴ میلیارد دلار از محل صادرات بنزین درامد داشته است و در پایان سال گذشته شمسی ایران توانست در حدود سه میلیارد دلار بنزین صادر کند. برخی کارشناسان انرژی بر این باورند که در ماه‌های آینده با کاهش تاثیر نقش کرونا در بازار منطقه‌ای انرژی و افزایش مسافرت‌ها، تقاضا برای سوخت به‌ویژه بنزین افزایش خواهد یافت و این امر شرایط را برای افزایش صادرات بنزین ایران در بازار فراهم‌تر خواهد کرد و ایران می‌تواند از قِبَل افزایش صادرات بنزین تا شش میلیارد دلار درآمد ارزی کسب کند.
آمارهای گمرک ایران نشان می‌دهد صادرات بنزین کشور در سال گذشته خورشیدی به بالای ۷.۸ میلیون تن رسیده که معادل صادرات روزانه ۱۸۰ هزار بشکه است. صادرات بنزین نسبت به سال ۹۸ از نظر میزان، رشدی نزدیک ۶۲۰ درصد و از نظر ارزشی نیز رشدی حدود ۳۶۰ درصدی داشته است. بررسی‌های شرکت فکت گلوبال انرژی نشان می‌دهد که ظرفیت فعلی ذخیره‌سازی بنزین در ایران حدود ۳۷ میلیون بشکه است. این ظرفیت پالایشگاه‌ها و مراکز توزیع و پخش و پایانه‌های صادراتی است. از این ظرفیت، معمولا ۱۰ تا ۱۵ میلیون بشکه در اختیار ذخیره جاری بنزین است.
مزایای ژئوپلتیکی صادرات بنزین
ایران و ونزوئلا به‌عنوان دو کشور عضور اوپک و صادرکننده نفت زیر تحریم‌های آمریکا قرار دارند. در برخی ماه‌های سال قبل، دولت ونزوئلا به دلیل مشکلات فراوان مالی و فقدان فناوری موردنیاز به تامین بنزین موردنیاز در این کشور قادر نبود. کمبود بنزین باعث اعتراضهای خیابانی و نارضایتی مردم این کشور شد. در سال گذشته ایران برای حمایت از دولت ونزوئلا به این کشور سوخت فرستاد؛ اردیبهشت سال گذشته ایران پنج نفت‌کش کوچک با محموله بنزین و مواد شیمیایی اکتان‌افزا به ونزوئلا ارسال کرد. این کشتی‌ها حامل یک و نیم میلیون بشکه بنزین ایران بودند. در آن زمان گزارش شد که دولت ونزوئلا در قبال این محموله سوخت ۹ تن طلا به ایران ارسال کرده است.
باید در نظر داشت که ارزش محموله بنزین ارسالی ایران به ونزوئلا در بازارهای منطقه‌ای آمریکا حدود ۴۵ تا ۵۰ میلیون دلار بود. ایران در تابستان سال قبل نیز (ماه‌های ژوئن و ژوییه) چهار نفت‌کش حامل بنزین به ونزوئلا روانه کرد. صادرات بنزین به ونزوئلا در حالی صورت گرفت که ترامپ سیاست فشار حداکثری علیه ایران را اعمال کرده بود و ایران با صادرات بنزین به ونزوئلا بیشتر به دنبال منافع سیاسی و ژئوپلتیکی بود تا اقتصادی.
افزایش قیمت بنزین، پاشنه آشیل دولت جدید
اعتراضهای آبان ۱۳۹۸ که به دنبال سهمیه‌بندی مجدد بنزین در ایران و افزایش ۲۰۰ درصدی قیمت بنزین رخ داد، هزینه زیادی به نظام تحمیل کرد. بر اساس قانون بودجه سال ۹۹، دولت پیش‌بینی کرده بود روزانه ۹۶ میلیون لیتر بنزین در کشور مصرف شود و کل درآمد دولت از محل فروش بنزین در بازارهای داخلی، حدود ۶۵ هزار میلیارد تومان باشد. رئیسی در جریان مناظره‌های ریاست جمهوری و همچنین در مصاحبه با بخش خبری شبکه دوم سیما از تمایل نداشتن به افزایش قیمت بنزین خبر داد.
با توجه به شرایط بد اقتصادی ایران که با شیوع ویروس کرونا و ناتوانی دولت در امر مبارزه با شیوع کرونا و ناتوانی در واکسیناسیون سراسری تشدید شده است، به نظر نمی‌رسد در کوتاه‌مدت وضعیت اقتصادی ایران بهبود یابد. توافق احتمالی بین ایران و آمریکا می‌تواند شرایط را به تدریج بهبود بخشد. هرگونه تلاش برای افزایش قیمت بنزین به معنای افزایش نارضایتی مردم و بروز اعتراضهای جدید خواهد بود.
اگر فاز چهارم پالایشگاه خلیج فارس در زمان پیش‌بینی‌شده به بهره‌برداری برسد، ایران خواهد توانست بنزین بیشتری تولید و صادر کند. طرح‌های جدید پالایشگاهی با هدف تولید بنزین مطابقت با استاندارهای زیست محیطی به‌ویژه استاندارهای اروپا نیازمند فناوری پیشرفته است. صادرات بنزین در دوران تحریم‌ها فرصت مناسبی برای توجه بیشتر دولت روحانی به بخش پالایشگاهی به‌ویژه تولید بنزین بود.
سال گذشته تقریبا سه چهارم بنزین تولیدی ایران در داخل مصرف و تنها یک چهارم بنزین به بازارهای جهانی صادر شده است اما درآمد دولت از محل صادرات بنزین ۵۰ درصد بیشتر از فروش داخلی سوخت بوده است. این آمار نشان می‌دهد سرمایه‌گذاری بیشتر در این بخش چقدر حیاتی است. نقش صادرات بنزین در دولت جدید می‌تواند از این هم بیشتر شود و این امر مستلزم سرمایه‌گذاری بیشتر در این بخش خواهد بود. در این بین باید چالش‌ها و مشکلات صنعت پالایشگاهی هم در بازه زمانی مشخص حل‌وفصل شوند.