تابستان بسیار سختی از نظر تأمین آب و برق پیش روی کشور قرار دارد و متخصصان این دو حوزه می‌گویند که امسال به‌خاطر کاهش بارش‌ها هم در تولید برق از نیروگاه‌های برقابی دچار کمبود می‌شویم و هم در تأمین آب از منابع سطحی. اما بحران کم آبی را هرچند که نگران کننده است؛ بازهم با کاهش سطح زیر کشت کشاورزی یا افت فشار آب در شبکه‌های شهری و روستایی می‌توان پوشش داد؛ ولی جبران کسری تولید برق که حدود 3200 مگاوات تا 4 هزار مگاوات برآورد می‌شود، در این مدت کوتاه بسیار دشوار و احتمال وقوع خاموشی‌های برنامه‌ریزی شده خیلی زیاد است.
فرصت سرمایه‌گذاری برای افزایش تولید برق شاید تنها در بخش نیروگاه‌های تجدیدپذیر یا پروژه‌های در آستانه افتتاح وجود داشته باشد که رقم آنها هم چندان قابل توجه نیست. اما هنوز یک راه برای جبران این کسری وجود دارد و آن هم افزایش همکاری‌ها برای مدیریت مصرف است. شنیده می‌شود که شرکت توانیر یک برنامه 45 موردی را تهیه کرده که هنوز به تصویب نهایی نرسیده و اطلاعات جزئی آن در دسترس نیست. تنها درباره آن گفته شده که در این برنامه سقف الگوی مصرف برق هر استان در ماه‌های اردیبهشت، خرداد و تابستان تعیین شده تا با سازوکارهای تشویقی مشارکت و همکاری مشترکان برای مدیریت مصرف برق، مصرف استان در آن حد تأمین شود که نیازمند هدایت، حمایت و همراهی استانداران است.
به‌نظر می‌رسد که بخشی از این برنامه مانند سال‌های اخیر، شامل مواردی نظیر همکاری دوطرفه با صنایع و کشاورزی و پرداخت پاداش همکاری به آنها، توقف فعالیت مزارع رمز ارز مجاز در ساعات پیک مصرف و پرداخت پاداش به این بخش، تغییر ساعات کار ادارات و اعمال خاموشی در ادارات دولتی در ساعات پیک ظهر و استفاده از نیروگاه‌های متعلق به صنایع در جبران بخشی از کسری تراز برق در اوج مصرف تابستان 1400 باشد. اما از نظر کارشناسی و فنی باید چه اقداماتی انجام شود تا در پیک امسال به خاموشی برنخوریم؟ و اگر قرار است خاموشی رخ دهد، وزارت نیرو باید چه برنامه‌ای برای کاهش خسارات به بخش خانگی و صنعت و به طورکلی اقتصاد در پیش بگیرد؟
تنها ابزار شرکت توانیر برای تابستان امسال
تا صحبت از کمبود برق و خاموشی می‌شود، برخی انگشت اتهام را به سمت مزارع استخراج رمز ارزها می‌گیرند. اما مسأله اینجاست که کمتر از 1500 مگاوات از 60 هزار مگاوات پیک برق کشور به این بخش (مجاز و غیرمجاز) مربوط می‌شود که آن هم مجازها در ساعات پیک مصرف باید دستگاه‌های ماینر را خاموش کنند و سهم آنها از این رقم نیز کمتر خواهد شد.
محمودرضا حقی فام، کارشناس برق و استاد دانشگاه در خصوص علت نگرانی‌های برقی چند سال اخیر به «ایران» می‌گوید: «مسأله اینجاست که در سال‌های اخیر به سبب اقتصاد ناسالم صنعت برق و کسری منابع مالی سالانه کمتر از 3 هزار مگاوات ظرفیت جدید وارد شبکه شده و در اغلب سال‌ها این رقم حدود 2500 مگاوات بوده که توان عملی آن حدود 1700 مگاوات برآورد می‌شود. این درحالی است که برای عبور مطمئن از پیک تابستانی، ما سالانه به 5 هزار مگاوات ظرفیت نصب شده جدید نیاز داریم که در کنار مدیریت مصرف باید وارد شبکه می‌شد. چراکه کشور ما یک کشور خشک و نیمه خشک است و احتمال خروج نیروگاه‌های برقابی از مدار تولید یا رشد مصرف بیش از احتمالات و انتظارات همواره وجود دارد.»
او درباره راهکار باقیمانده برای شرکت توانیر که از پیک تابستان امسال بدون خاموشی عبور کند، توضیح می‌دهد: «واقعیت این است که تنها ابزار مانده در دست توانیر، مدیریت مصرف از طریق همکاری و امضای قرارداد با مشترکان صنعتی و کشاورزی و تشویق و توصیه به مردم برای کاهش مصرف است. البته با توجه اینکه بیش از 5 هزار مگاوت همکاری در سال‌های گذشته میان توانیر و صنایع و بخش کشاورزی شکل گرفته، بعید می‌دانم به اندازه کسری تولید برق در تابستان امسال در این بخش ظرفیت خالی وجود داشته باشد و به این سبب احتمال وقوع خاموشی بسیار زیاد است.» حقی فام با تأکید بر اینکه نباید صنعت برق را با احتمالات مدیریت کرد، اذعان می‌کند: «در سال‌های آینده شرایط سخت‌تر نیز خواهد شد و نباید مانند دانش‌آموز شب امتحانی در شروع فصل گرم هر سال دنبال راهکار بگردیم. باید از همین حالا برای سال‌های آتی برنامه‌ریزی کنیم، تا این بحران در یک نقطه متوقف شود.»
ایران نیازمند یک نقشه مصرف است
کارشناسان بر این باورند که علاوه بر توسعه نیروگاه‌ها و اصلاح شبکه باید صنعت برق در نحوه مدیریت مصرف نیز تجدید نظر کند. به‌عبارتی دولت بعد باید روی اصلاح اقتصاد برق، هدایت منابع به سمت نیروگاه‌سازی و در کنار آن استفاده از تکنیک‌های صحیح مدیریت مصرف نظیر ارتقای بهره‌وری و راندمان وسایل برقی خانگی، تجهیزات صنعتی و ساختمان‌ها برود که البته تنها وظیفه وزارت نیرو نیست و وزارت صمت و وزارت راه و شهرسازی نقش مهم تری در این شیوه مدیریت مصرف دارند.
حقی فام با اشاره به این مسائل توضیح می‌دهد: «نباید در صنعت برق بیش از حد به این شیوه‌های جاری مدیریت مصرف تکیه کرد و به‌طور مستمر در تابستان نگران بود. این شیوه به اقتصاد ضربه می‌زند و روش مطمئنی نیست. نمی‌توان از مردم فقط انتظار داشت. باید اقتصاد برق را سامان داد و تکنیک‌های مدیریت مصرغ را مطابق روال صحیح جهانی تعریف کرد.» این استاد دانشگاه در ادامه با اشاره به اینکه نمی‌توان مصرف مردم مناطق جنوبی کشور را با میانگین‌های جهانی مقایسه کرد، ادامه می‌دهد: «وزارت نیرو باید سطح قابل قبول مصرف را برای هرمنطقه مطابق با جغرافیای همان منطقه تعریف کند. وقتی در جنوب کشور گرمای هوا به 45 درجه می‌رسد نمی‌توان انتظار داشت که کولرها را خاموش کنند. اما می‌توان روی ارتقای سطح انرژی بری وسایل سرمایشی منطقه سرمایه‌گذاری کرد و بدون آنکه مردم منطقه متوجه شوند مدیریت مصرف انجام داد.»
او با بیان اینکه بخش قابل توجهی از 22 هزار مگاوات بار سرمایشی تابستان‌ها ناشی از کارایی پایین سیستم‌های نصب شده است که قسمتی از آن به سبب ناتوانی مردم در خرید سیستم سرمایشی با راندمان بالاتر است و بخشی نیز به سبب بهره‌وری پایین تولیدات داخلی و در دسترس مردم است، می‌گوید: «وزارت صمت و نهادهای مربوطه باید به این مسأله رسیدگی کنند و در صورت ارتقای راندمان، ظرفیت قابل توجهی از برق آزاد می‌شود؛ آن هم بدون آنکه مردم و اقتصاد متضرر شود.»
راه صحیح مدیریت مصرف برق
حقی فام در مورد شیوه صحیح مدیریت مصرف در جهان توضیح می‌دهد: «دنیا به این نتیجه رسیده که پتانسیل کاهش مصرف بسیار محدود است و تنها 10 درصد از مصرف را می‌توان با تکنولوژی و مکانیسم‌های پیشرفته مدیریت کرد. اما در ایران تصور می‌شود که بخش مدیریت مصرف یک دریای بی‌انتهاست و مدام می‌توان به این بخش فشار آورد. البته با سه شیوه اصولی هنوز فرصت اصلاح صحیح مصرف و اقتصاد برق کشور وجود دارد که باید به آن توجه شود.»
او ادامه می‌دهد: «تکنیک دقیق این است که مدیریت مصرف به مصرف کننده تحمیل نمی‌شود اما با سه اقدام مصرف کننده به سمت کم مصرفی سوق داده می‌شود. نخست آنکه در یک زمانبندی بلند مدت افزایش کارایی سیستم با تجهیزات کم انرژی‌بر بالا می‌رود. به این ترتیب بدون اینکه مردم و صنعت متضرر شوند مصرف کاهش می‌یابد. در بحث دوم، با سیگنال‌های قیمتی به مصرف کننده گفته می‌شود که کدام ساعات باید مدیریت مصرف انجام دهد و اگر این کار را نکند، باید پول آن را کامل بپردازد. این موضوع علاوه بر مدیریت مصرف، برای صنعت ایجاد منابع نیز می‌کند. در مورد سوم که خیلی مهم و جهان پیشرفته روی آن کار کرده است، روش تبدیل برق به یک کالای قابل فروش و ماندگار در ساعات غیر پیک است.»
این کارشناس برق در مورد روش سوم توضیح می‌دهد: «در این روش، ما در زمستان‌ها که نزدیک به 25 هزار مگاوات نیروگاه در حالت تعطیل و غیر اقتصادی داریم باید برنامه‌ای تعریف کنیم که بتوانیم برق از آنها بگیریم و به صنایع بدهیم تا هم خاموش نمانند و هم درآمد داشته باشند که به اقتصاد صنعت برق نیز کمک شود. این مسأله در دنیا به اسم «Power-to-X» معروف است و به این ترتیب منابعی از فروش برق به دست می‌آید که به توسعه این صنعت و جبران کمبودها کمک می‌کند. در کشورهای صنعتی ضریب بار که متوسط مصرف به پیک مصرف است بیش از 90 درصد است اما در ایران حدود 60 درصد است که نشان می‌دهد روی این اصل بخوبی کار نکرده‌ایم.»
عبور بدون خاموشی نیازمند همکاری بیشتر مردم با دولت
در خصوص اینکه امسال را چگونه می‌توان بدون خاموشی سپری کرد، رئیس کمیسیون انرژی اتاق ایران نیز می‌گوید: «شنیده می‌شود که وزارت نیرو در تلاش است بخشی از نیروگاه‌های تجدیدپذیر نیمه تمام و نیروگاه‌هایی را که با اندک سرمایه‌گذاری به مرحله تولید می‌رسند با افزایش تزریق منابع مالی به مدار بیاورد. اما مسأله بزرگتر از این ظرفیت هاست و تنها راهکار مدیریتی مصرف و افزایش همکاری با مردم است.»
حمیدرضا صالحی در گفت‌و‌گو با «ایران» ادامه می‌دهد: «پروژه‌هایی که می‌توانست کمک کننده باشد، کاهش تلفات و بهینه‌سازی مصرف بود که به‌دلیل نبود بودجه برای دولت و اقتصادی نبودن پروژه‌ها به نتیجه مطلوب نرسید. ما به اندازه حداقل 2 هزار مگاوات می‌توانستیم از این محل جبران کسری‌ها را داشته باشیم و انرژی ذخیره کنیم اما اکنون تنها همکاری صنایع، کشاورزی، ادارات و بخش تجاری و خانگی می‌تواند به بهبود شرایط کمک کند.» او تأکید می‌کند که برای سال‌های آتی باید اقتصاد برق ساماندهی شود تا سرمایه‌گذاری به میزان کافی شکل بگیرد و دوباره شاهد بحران در صورت وقوع خشکسالی نباشیم.
صالحی با اشاره به اینکه حدود 300 ساعت در سال مصرف برق ایران بالا می‌رود، اظهار می‌کند: «باید با استفاده از ابزارهایی مانند سنکرون (اتصال و هم ترازی) شبکه برق کشور با کشورهای شمالی که مصرفشان عکس ایران است و در زمستان بیش از تابستان مصرف دارند، به تبادل برق بپردازیم و بخشی از کسری‌های تابستان را از این محل تأمین کنیم. همچنین با بهینه‌سازی مصرف و آزادسازی قیمت و رفتن به سمت سازوکار داد و ستد بورسی باید اقتصاد برق را سامان دهیم و از کسری بیشتر تولید جلوگیری کنیم.» با توجه به شرایط موجود کارشناسان به دولت پیشنهاد می‌دهند، در صورت رسیدن به این باور که تأمین کسری در تابستان امسال ممکن نخواهد بود، این مسأله را با شفافیت با مردم به اشتراک بگذارند و در زمان مناسب جداول خاموشی را تهیه و اطلاع‌رسانی کنند تا علاوه بر کاهش خسارات، از سردرگمی جلوگیری شود.