بحث خلق پول و حواشی آن یکی از مباحث چالشی حوزه پول و بانکداری است و کارشناسان و تحلیلگران بارها نسبت به حجم زیاد پول‌های خلق شده توسط بانکها هشدار داده‌اند. به گفته آنها بخشی از پول یا نقدینگی توسط بانکها و از طریق اعطای اعتبار و تسهیلات خلق می‌شود و زیاد شدن حجم پول‌های خلق شده می‌تواند تبعات سنگینی را برای اقتصاد به همراه داشته باشد.
خلق پول در علم اقتصاد فرآیندی است که طی آن نقدینگی یک کشور افزایش می‌یابد و رشد بیش از نیاز آن به عنوان عاملی برای تورم، تعبیر می‌شود. به گفته تحلیلگران اقتصادی می‌توان برای خلق پول دو تعریف درنظر گرفت. تعریف اول، خلق پول برای تولید است که این نوع خلق پول اگر به سمت تولید حرکت کند تبعات منفی به همراه نخواهد داشت. اما تعریف دیگر خلق پول به معنای منفی آن است که در این شرایط بانکها با پرداخت تسهیلاتی به خلق پول می‌پردازند، مشکلی که امروزه اقتصاد کشور به شدت با آن روبه‌رو است. آنطور که گفته می‌شود 90 درصد پول در اقتصاد ایران توسط بانکها خلق می‌شود که می‌تواند تبعات سنگینی را برای کشور به همراه داشته باشد.
حسین درودیان، پژوهشگر پولی در گفت‌وگو با مهر، با بیان اینکه محاسبات نشان می‌دهد ۹۰ درصد پول در اقتصاد ایران از سوی بانکها خلق می‌شود، گفت:« به صراحت می‌توان گفت که کار روزمره بانک، خلق و ایجاد پول از یک سو و محو آن از سوی دیگر است که تفاضل آن ۹۰ درصد خلق پول را تشکیل داده و منجر به افزایش نقدینگی می‌شود.»
چرا بانکها خلق پول می‌کنند؟
افزایش پول در سطح جامعه منجر به افزایش تقاضا و در نتیجه گرانی و کاهش قدرت خرید مردم می‌شود؛ این درحالی است که نمی‌توان یک اقتصاد را بدون پول تصور کرد. امیر هرتمنی، استاد اقتصاد دانشگاه، در گفت‌وگو با ایمنا گفته است: «پول وسیله‌ای است که می‌توان با آن مبادله انجام داد و خواه ناخواه توسط بانک‌های تجاری چنین وسیله‌ای خلق می‌شود؛ چون اقتصاد بدون پول قابل تصور نیست اما در صورت عدم کنترل، به‌شدت تورم‌زا است. آنچه به‌طور ذاتی اسکناس کاغذی نامیده می‌شود چندان مشکل‌زا نیست؛ مشکل پول‌های اعتباری است که بانکها در غالب تسهیلات و وام خلق می‌کنند و پیامدش رشد نقدینگی، خرید بیشتر و دامن زدن بر تورم است.»
با توجه به این مسائل حال این پرسش مطرح می‌شود که علی‌رغم هشدارها نسبت به تبعات افزایش خلق پول چرا بانکها به راحتی خلق نقدینگی می‌کنند؟ اشرف‌زاده، کارشناس بانکی با اشاره دلایل خلق پول در اقتصاد ایران به «ابتکار» گفت: خلق پول از دادن اعتبار است، این فرآیند توسط نظام بانکی صورت می‌گیرد. به عبارتی دیگر سیستم بانکی، ترازنامه بانک و مکانیزم فعالیت‌ها خلق پول می‌کنند. نظام بانکی ما درگیر ایراداتی است که هیچ‌گاه رفع نخواهد شد، بخشی از مشکلات در نظام بانکی ما دستوری و بخش دیگر آن به دلیل فشارهایی است که به بانکها تحمیل می‌شود. بنابراین می‌توان گفت که سیستم بانکی ما تحت فشار بوده و به هیچ‌وجه نمی‌تواند از پرداخت وام‌هایی خودداری کند. بنابراین پرداخت وام خواسته و ناخواسته خلق پول خواهد کرد.
این کارشناس بانکی در ادامه گفت‌وگو با بیان این مسئله که اگر عوامل مختلف دست‌به‌دست هم بدهند تا زمینه برای پرداخت وام فراهم شود مشکلاتی ایجاد خواهد کرد، گفت: اگر فشارها برای پرداخت وام‌های مختلف کمتر شود بدون شک حجم پول خلق شده نیز کاهش می‌یابد. اما اگر تمام عوامل دست به دست هم بدهند تا زمینه را برای پرداخت بیشتر وام فراهم کند طبیعی است که ما با حجم پول خلق‌شده بیشتری روبه‌رو شویم. وام‌ها با ضریب تکاثر بر حجم پول اثر می‌گذارد.
وی در پاسخ به این پرسش که آیا راهکاری برای کنترل کاهش حجم پول خلق شده توسط بانکها وجود دارد گفت: به نظر نمی‌رسد که در شرایط فعلی راهکاری وجود داشته باشد تا فشار از روی بانکها برداشته و فرآیند خلق پول کنترل شود. بانکها مجبور به پرداخت وام هستند و من گمان نمی‌کنم بتوان پایانی برای این جریان در نظر گرفت.
نقدینگی در نماد بازار پول که همان بانکها است خلق می‌شود
هادی حق‌شناس، کارشناس مسائل اقتصادی نیز با اشاره به خلق پول توسط بانکها به «ابتکار» گفت: خلق پول توسط بانکها انجام می‌گیرد و این مسئله یک واقعیت در اقتصاد ایران است. امروزه نقدینگی در اقتصاد نزدیک به سه و نیم میلیون میلیارد تومان بوده و طبیعتا این مقدار پول در نماد بازار پول که همان بانکها هستند خلق شده است. البته باید اشاره کرد که این خلق پول بر اساس مجوزها بوده و کاری خلاف قانون نیست.
این کارشناس مسائل اقتصادی و بانکی در ادامه گفت وگو با بررسی برخی از مشکلات نظام بانکی اظهار کرد: اگر می‌خواهیم مشکلات بانکها را بررسی کنیم، می‌توان پرسش‌های متعددی را مطرح کرد. به عنوان مثال می‌توان گفت که چرا برداشت بانکها از بانک مرکزی بالاتر از استانداردها است؟ چرا نرخ ذخیره قانونی رعایت نمی‌شود؟ چرا چارچوب و مقررات توسط برخی بانکها رعایت نمی‌شود؟ این مسائل را برخی از بانکها رعایت می‌کنند و برخی‌های دیگر خیر. ما می‌بینیم که ترازنامه برخی از بانکها ناترازی دارد و همین مسائل چالش‌های بسیاری را برای اقتصاد ما به وجود می‌آورد.
حق‌شناس در بخش دیگری از صحبت‌هایش با بیان این مسئله که توصیه‌ها به بانکها تغییر پیدا کرده است، ادامه داد: در گذشته مرتبا گفته می‌شد که بانکها بنگاه‌داری نکنند و یا اینکه بانکها از خرید املاک خودداری کنند. اما امروزه دیگر خبری از این گفته نیست و به بانکها گفته می‌شود که به دلیل مطالباتتان بنگاه‌های اقتصادی را نبندید.
وی اظهار کرد: به نظر می‌رسد اگر نهاد ناظر که همان بانک مرکزی است اعمال مقررات کند حتما عملکرد بانکها مطلوب‌تر خواهد شد.
نقدینگی به دلیل بدهی دولت و بانک مرکزی به بانکها است
این کارشناس مسائل اقتصادی در ادامه گفت‌وگو با بیان این مسئله بخش عمده نقدینگی به دلیل بدهی دولت به بانکها است، گفت: بخش عمده خلق نقدینگی در نظام بانکی به دلیل بدهی دولت و بانک مرکزی به بانکها است. اگر مطالبات بانکها پرداخت شود بانکها نیازی به خلق پول جدید نخواهند داشت، هنگامی که بانکها نقدینگی ندارند پول را گران تهیه می‌کنند و همین مسئله چالش‌های زیادی را به وجود می‌آورد.
حق‌شناس در پایان با اشاره به این مسئله که مشکل خلق نقدینگی نیست بلکه مطالبات بانکها است، ادامه داد: من معتقدم این تعبیر که بانکها مقصر خلق نقدینگی هستند صحیح نیست، اگر می‌خواهیم مشکل خلق نقدینگی را حل کنیم باید به سراغ این پرسش برویم که چرا بانکها مطالبات معوقه دارند، اگر این چالش را حل کنیم، مشکل نقدینگی حل خواهد شد.