در روزهای اخیر درگیری‌ها بر سر قره‌باغ کوهستانی میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان بالا گرفته که ادامه جنگی است که بلافاصله پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سابق در سال 1991 آغاز شد و بیش از 30 هزار نفر کشته و یک میلیون نفر آواره بر جا گذاشت. علی رغم چندین دهه میانجیگری کشورها در این خصوص میان این دو کشور هیچ توافقنامه صلحی امضا نشده و آخرین درگیری‌ها هم از 27 سپتامبر آغاز شده است.
اما این بار درگیری‌ها با بسیاری از درگیری‌های قبلی از زمان پایان جنگ در سال 1994، هم از نظر مقیاس و هم از نظر خطر ژئوپلیتیک فرق دارد. این بار ترکیه به عنوان متحدجمهوری آذربایجان، پشتوانه‌ای بی‌قید و شرط به آن داده و به طور قابل توجهی نقش خود را در این درگیری‌ها افزایش داده است. هرچند که ترکیه برخی از این حمایت‌ها را تکذیب می‌کند. برای مثال ترکیه ادعای ارمنستان، وزارت خارجه روسیه و امانوئل مکرون، رئیس جمهوری فرانسه مبنی بر اعزام جنگجویان جهادی از سوریه به منطقه درگیری را رد کرد. اما با وجود آن، تحلیل‌ها و داده کاوی‌ها نشان می‌دهد که ترک‌ها به واسطه برخی عوامل از جمله وجوه مشترک با آذری‌ها و از آن مهمتر اختلافاتی که با ارمنی‌ها دارند، در این مدت حمایت‌های ویژه‌ای از جمهوری آذربایجان انجام داده‌اند.
در همین حال برخی می‌گویند که برای ترکیه علاوه بر مسائل ژئوپلیتیکی، وابستگی به انرژی تولیدی در جمهوری آذربایجان بویژه گاز نیز اهمیت دارد و می‌خواهد که از تأمین‌کننده بخشی از انرژی مصرفی خود حمایت کند. این موضوع در کنار احتمال حمله ارمنستان به خطوط انتقال نفت و گاز در منطقه قفقاز وجود دارد. هرچند که تاکنون هیچ تهدیدی در این خصوص از سوی ارمنی‌ها طرح نشده اما بازهم این درگیری‌های آذری- ارمنی می‌تواند عواقبی در بازار انرژی داشته باشد و از این نظر برای تحلیلگران انرژی مهم تلقی می‌شود. اما این درگیری چگونه و چقدر بر بازار انرژی اثر می‌گذارد؟
مهمترین تغییر قیمتی هفتگی بازار نفت
مناقشات جمهوری آذربایجان و ارمنستان در یک هفته اخیر اوج گرفت و تحلیل‌هایی در مورد تأثیر آن بر بازار نفت منتشر شد اما درحالی که تحلیلگران در انتظار یک شوک احتمالی جدید بودند؛ بررسی قیمت‌ها و عوامل مؤثر بر آنها نشان می‌دهد که این موضوع برای بازار چندان شوکه‌کننده نبود و در مقابل اعلام مثبت شدن تست کرونای دونالد ترامپ، روند کاهشی قیمت نفت را در معاملات روز جمعه تشدید کرد. به طوری که قیمت‌ها در پایان معاملات هفتگی به زیر 40 دلار در بشکه سقوط کرد. در پایان، قیمت‌ها برای نفت خام شاخص برنت 39.27 دلار در بشکه و نفت خام شاخص غرب تگزاس WTI نیز 37.05 دلار در بشکه رسید.
در این خصوص فریدون برکشلی، رئیس دفتر مطالعات انرژی وین به «ایران» می‌گوید: «واکنش بازار به علائم بیماری دونالد ترامپ، خیلی جدی بود. کسالت رئیس جمهور امریکا، افق گسترده‌ای از سناریو‌سازی را پیش روی بازار باز می‌کند. اما مسأله قره باغ، برای بازار انرژی فاقد پتانسیل یک تحول مهم است.»
او ادامه می‌دهد: «بازار باور ندارد که در بدترین شرایط هم یک کاهش عمده و قریب‌الوقوع در پیش است. جمهوری آذربایجان هم یک بازیگر عمده نیست. البته، در صورت تداوم و ورود قدرت‌های بزرگ، شرایط فرق خواهد کرد.»
برکشلی با اشاره به اینکه بازار نگرش یا افق پردازی بحران در عرضه خود را از دست داده است، تصریح می‌کند: «این درگیری‌ها عواقب ژئوپلیتیک مهمی دارد و ترکیه نیز بر همین اساس حضورش را در این زمینه پررنگ کرده است. ترکیه در حال حاضر جبهه‌های متعددی باز کرده، از لیبی، مدیترانه شرقی، سوریه و عراق گرفته تا شمال غربی ایران یعنی قره‌باغ. با ادامه این روند، احتمالاً این کشور در آینده یک تهدید جدی به شمار خواهد رفت.»
قفقاز زیر آتش ارمنستان؟
جمهوری آذربایجان چهاردهمین دارنده ذخایر هیدروکربوری جهان است که در سال‌های اخیر با توسعه میادین در دریای خرز به تولید مؤثری از نفت و گاز رسیده و صادراتی به اروپا و آسیا داشته است. اما اکنون نگرانی از تسلط ارمنستان بر مناطقی که خطوط لوله جمهوری آذربایجان از آنجا می‌گذرد، یک مسأله مهم است.
به عبارت دیگر، منطقه طاووس در قفقاز، منطقه‌ای راهبردی برای جمهوری آذربایجان است که دروازه این جمهوری به گرجستان و از آنجا به ترکیه محسوب می‌شود. خط لوله گاز تاناپ که گاز طبیعی میدان گازی شاه دنیز در دریای خزر را از طریق گرجستان به ترکیه و از آنجا به اروپا می‌رساند از این منطقه رد می‌شود. همچنین خط لوله نفت باکو ــ تفلیس ــ جیحان نیز از همین منطقه رد می‌شود. به همین خاطر گفته می‌شود که اگر ارمنستان بتواند به کوهستان‌های منطقه طاووس مسلط شود خواهد توانست ترانزیت انرژی از جمهوری آذربایجان به ترکیه را متوقف کند و این جمهوری را با بحران اقتصادی مواجه سازد.
البته بازارهای انرژی به رغم احتمال حمله به خط لوله انتقال نفت باکو-تفلیس-جیحان، در برابر این جنگ واکنش آرام نشان داده‌اند. ظرفیت این خط لوله 1.2میلیون بشکه در روز است، اما به طور معمول فقط در نیمی از این سطح کار می‌کند.
در همین حال مازاد قابل توجه عرضه انرژی در بازار جهانی در میان تقاضای نرم به سبب شیوع ویروس کرونا، از اهمیت این موضوع کاسته است. از این رو به نظر نمی‌رسد تهدید به توقف برای جابه‌جایی قیمت نفت کافی باشد. خط لوله قفقاز جنوبی نیز 9.2 میلیارد متر مکعب (325 میلیارد فوت مکعب) گاز طبیعی به ترکیه در سال 2019 تحویل داده است و قرار است تأمین انرژی یونان و ایتالیا به میزان حداکثر 3 درصد از کل تأمین نیاز اتحادیه اروپا را در سال آینده انجام دهد اما باز هم تقاضا در حال حاضر ضعیف است و این مسأله خیلی مهم نیست.
با این حال نرسی قربان، کارشناس بین‌الملل انرژی در گفت‌و‌گو با «ایران» بیان می‌کند: «ارمنستان در درگیری 30 ساله خود با جمهوری آذربایجان هنوز به خطوط لوله این کشور حمله نکرده و الان هم تهدیدی انجام نداده است. لذا بازار نگران کسری عرضه آن هم در شرایطی که با مازاد مواجه است، نیست.»
او با اشاره به اینکه منطقه قفقاز یک گلوگاه مهم انتقال نفت و گاز است، ادامه می‌دهد: «دعوای میان این دو کشور سابقه‌دار است اما به هر حال، هر جنگی برای بازار انرژی یک تهدید به شمار می‌رود و اگر اتفاق مهمی رخ دهد، ممکن است آثار آن نمایان شود.»
چرا ترکیه درگیر است؟
ترکیه مرز بسته‌ای در سمت ارمنستان دارد و هیچ رابطه دیپلماتیکی با این کشور ندارد. بخشی از آن به دلیل درگیری قره باغ و بخشی به دلیل تنش گسترده‌تر در مورد نسل کشی 1915 است. در مقابل، جمهوری آذربایجان از طریق خطوط لوله‌ای که در 10 مایلی (16 کیلومتری) مرز جمهوری آذربایجان و ارمنستان و 30 مایلی منطقه درگیری عبور می‌کنند، گاز طبیعی و نفت خام ترکیه را تأمین می‌کند. در نتیجه، ترکیه مدت طولانی است که در بحث قره‌باغ با جمهوری آذربایجان همسو شده است.
این حمایت‌ها تا همین اواخر محدود به لفاظی‌ها بود. اما در ماه جولای، پس از درگیری قبلی ارمنستان و آذری‌ها، ارتش ترکیه تمرینات مشترکی را با جمهوری آذربایجان انجام داد. اهداف دقیق «رجب طیب اردوغان»، رئیس جمهوری ترکیه نامشخص است، اما به گفته «نرسی قربان» می‌تواند انرژی نیز در کنار زبان و سایر همبستگی‌های دو کشور در شکل‌گیری این اتحاد مؤثر باشد.
البته جمهوری آذربایجان برای حفط برتری خود در بازار انرژی نیازمند توسعه میادین نفتی و گازی است. چراکه حجم تولید در حال کاهش است و اگر طرح‌های توسعه‌ای انجام نشود ممکن است که این موقعیت به خطر بیافتد.
یکی از میادین مشترک این کشور با ایران در دریای خزر، بلوک البرز نام دارد که فروردین ماه سال 1397 برای توسعه مشترک آن میان ایران و جمهوری آذربایجان تفاهمنامه همکاری به امضا رسید و اجرای این پروژه در کنار دیگر طرح‌های توسعه‌ای می‌تواند به آذری‌ها در حفط موقعیتشان در بازار انرژی کمک کند. ضمن آنکه فصل جدیدی در فعالیت‌های حوزه انرژی ایران در دریای خزر و همینطور حقوق رژیمی ایران در این دریاچه باشد./ روزنامه ایران