شهروند- سیزده سال بعد از تلاش کشور آذربایجان برای ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی به نام خود، این جنگل‌ها به نام ایران جهانی شد. جنگل‌های هیرکانی یا خزری همان نوار سبز و باریکی است که روی نقشه ایران، در طول سواحل جنوبی دریای خزر و نیمرخ شمالی رشته‌کوه‌های البرز پیش رفته؛ همان جنگل‌های کهنسال که فسیل زنده نام گرفته است؛ بازمانده‌های دوره سوم زمین‌شناسی که عصر یخبندان را هم پشت سر گذاشته است. با اتفاقی که دیروز در اجلاس جهانی یونسکو در باکو افتاد، ایران سه‌سال بعد از ثبت جهانی کویر لوت، بخش دیگری از طبیعت را در فهرست حافظه جهانی جای داد تا تنوع اقلیمی این سرزمین را برای همه تصویر کند.
جنگل‌های کهنسال پهن‌برگی که از دیروز نامش جهانی شده، گونه‌های گیاهی بومی و گونه‌های جانوری ارزشمندی را در خود جای داده، اما در دهه‌های اخیر مدام در معرض تهدید بوده؛ یک روز با برداشت غیرقانونی از منابع جنگلی، یک روز با ساخت‌وساز و تصرف غیرقانونی زمین‌ها، روزی با چرای بی‌رویه و روز دیگر با توسعه بی‌رویه کشاورزی و توسعه ناپایدار گردشگری. با تمام فشارها حالا که کارشناسان اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) ارزش ٣٠٠ هزار هکتار از این اکوسیستم را تأیید کرده‌اند، نوبت حمایت بیشتر از جنگل است.
حرف و حدیث‌های جلسه چهل و سوم یونسکو
مهرماه سال پیش بود که ارزیابان یونسکو برای بررسی پرونده جنگل‌های هیرکانی با هدف ثبت در فهرست میراث جهانی، به ایران آمدند. همان وقت یونسکو از موسسه دیگری به نام IDCA هم دعوت کرد تا از مناطق جنگل‌های هیرکانی ایران دیدن کنند. بازرسان یونسکو با شرکت در نمایشگاه عکس هیرکانی که ۳۰ مهر ۱۳۹۷ به وسیله کمیسیون ملی یونسکو در ایران برگزار شد، توجه افکار عمومی به این میراث بزرگ را تأیید کردند؛ میراث بزرگی که بخش‌هایی از پنج استان گلستان، گیلان، مازندران، سمنان و خراسان شمالی را پوشانده است.
چهل و سومین اجلاس کمیته میراث جهانی سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) از دوشنبه گذشته (۱۰ تیر) با حضور ۱۸۰ کشور؛ ازجمله ایران در باکو پایتخت جمهوری آذربایجان آغاز به کار کرد و برای ما با خبر خوش جلب اکثریت آرای موافق برای ثبت جهانی دومین اثر بزرگ طبیعی ادامه پیدا کرد. با این اتفاق یونسکو برای بیست و چهارمین بار به جهانی بودن میراث‌های تاریخی و طبیعی ایران ادای احترام کرد.اکنون ایران ٢٤ اثر تاریخی و طبیعی ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو دارد که شامل ۲۲ اثر تاریخی و دو اثر طبیعی (بیابان لوت و جنگل‌های هیرکانی) است.
محمدحسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی کشور گفته است که جنگل‌های هیرکانی براساس معیار «٩» یعنی «فرآیندهای اکولوژیک درحال توالی و تکامل» از معیارهای میراث طبیعی در یونسکو و با رأی مثبت اعضای یونسکو در فهرست میراث طبیعی جهانی ثبت شد. به گفته او تصویبِ ثبت پرونده در یونسکو بسیار سریع و به اتفاق آرا رخ داده است: «همه با هم درباره ارزش‌های این جنگل متفق‌القول بودند و «IUCN» نیز گزارش بسیار خوبی درباره جنگل ارایه داد، این نشان‌دهنده کیفیت بالای تدوین پرونده و وجود اتحاد بین مسئولان، جامعه محلی، سمن‌ها و محیط زیست و منابع طبیعی بود.» در بررسی این پرونده، نخست نماینده اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) اطلاعاتی را درباره جنگل‌های هیرکانی و تاریخچه آن و پوشش گیاهی و گونه‌های جانوری آن ارایه داد.
همچنین اطلاعاتی درباره تهدیدهایی که این محوطه با آن رو‌به‌روست مانند قطع غیرقانونی درختان و شکار غیرقانونی مطرح شد. دست آخر هم با تأیید کارشناسان IUCN در چهل و سومین اجلاس یونسکو، جنگل‌های هیرکانی به‌عنوان دومین میراث طبیعی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید، اما جلسات تا ١٩ تیر ادامه خواهد داشت. موافقت با این پرونده درحالی است که تیر ماه‌سال گذشته پرونده جنگل‌های ارسباران برای ثبت در میراث طبیعی جهان به یونسکو رفت، اما نتوانست نظر مساعد کمیته حفاظت از محیط‌زیست این سازمان بین‌المللی را جلب کند. تخریب‌ها یکی از موانع بزرگ ثبت جهانی عرصه‌های جنگلی ایران تا به امروز بوده. ما تجربه‌های ناموفق دیگری هم در این زمینه داشته‌ایم؛ وقتی در سال‌های گذشته جنگل‌های حرای قشم در فهرست جهانی ژئوپارک‌ها ثبت شد، اما سرانجام کارت قرمز گرفت و از این فهرست بیرون آمد.
جمهوری آذربایجان پا پیش گذاشته بود
قبل از ایران، کشور آذربایجان پا پی ثبت جنگل‌های هیرکانی شده بود، اما در‌سال ١٣٨٥. نمایندگان این کشور درحالی توقع ثبت جهانی پهنه جنگلی خزری آذربایجان را داشتند که سهم این کشور از این وسعت جنگلی بیش از ٢٠هزار هکتار است و در مقابل سهم ایران ١,٩میلیون هکتار. جنگل‌هایی که قدمت آن ٤٠میلیون‌سال تخمین زده می‌شود و از آن به‌عنوان تنها باقیمانده جنگل‌های دوره ژوراسیک در جهان یاد می‌شود. کارشناسان یونسکو اما پس از بررسی‌هایشان، به دلیل سهم ۲۰هزار هکتاری جمهوری آذربایجان در مقابل سهم ۲میلیون هکتاری ایران، درخواست آنها را رد کردند. بعد از این بود که ایران ثبت مشترک این جنگل‌ها را به آذربایجان پیشنهاد داد، اما یک اختلاف نگذاشت این شراکت سربگیرد. ازجمله موارد اختلافی، این بود که باوجود قوانین یونسکو مبنی بر ثبت اسامی کشورهای دارای آثار تاریخی و طبیعی مشترک به ترتیب حروف الفبا، ایران مخالف ثبت نام آذربایجان پیش از نام ایران در سند این اثر بود؛ چرا که سهم اندک آذربایجان از این جنگل در مقابل سهم ایران، قابل قیاس نبود.تمام این ماجراها باعث شد ایران‌سال گذشته پرونده ثبت جنگل‌های هیرکانی را به تنهایی به یونسکو تحویل بدهد. در اجلاس دیروز هم نماینده کشور آذربایجان با بیان این‌که این محوطه دو کشور را شامل می‌شود، گفت: «دولت آذربایجان اقدامات مهمی برای محافظت از جنگل‌های هیرکانی انجام داده است. متاسفیم که نتوانستیم این پرونده را به صورت مشترک با ایران ارایه دهیم، اما درخواست داریم که آذربایجان نیز لحاظ شود.»
سرانجام این طور بود که ایران پس از انتظار بسیار، نخستین پهنه جنگلی خود را به ثبت جهانی رساند. دیروز با وجود حمایت کشور آذربایجان در اجلاس برای ثبت پرونده جنگل‌های هیرکانی، نمایندگان ایران برای الحاق دو‌درصد جنگل هیرکانی که در آذربایجان وجود دارد، به پرونده اعلام آمادگی کرده‌اند.
جهانی‌شدن هیرکانی چه سودی برای جنگل دارد؟
صحبت از نعمتی است که حضورش خدمات مختلفی برای زیست منطقه داشته است؛ خدمات محیط‌زیستی، اجتماعی و اقتصادی که کمترین نشانه‌هایش را می‌توان در حفظ ذخایر آبی و تنظیم آن، تعدیل اقلیم، امکان گردشگری و تفرج و فراهم‌کردن محصولات صنعتی و غیرصنعتی دید.
صحبت از جنگل‌هایی است که با وجود تمام خدماتش، همیشه در معرض تهدید بوده است. براساس آمار سازمان جنگل‌ها، از ٦,٥میلیون هکتار جنگل‌های هیرکانی در شمال ایران در نیم‌قرن گذشته، ١.٩دهم‌میلیون هکتار باقی مانده است. علاوه بر آفاتی چون شب‌پره که به جان شمشادها افتاده، آن‌چه بلای این جنگل‌های باستانی شده، جنگل‌خواری است و ساخت‌وسازهای بی‌رویه و خشکاندن و تغییر کاربری جنگل‌ها از سوی سوداگرانی که تمام مناظر جنگلی را ویلای لوکس می‌بینند. جز اینها، طرح‌های ناپایدار توسعه‌ای و همین‌طور مافیای قاچاق چوب هم همیشه مشکل جنگل‌های خزری ایران بوده است. در بخشی از پرونده جنگل‌های هیرکانی آمده که «حفاظت از جنگل به عهده سه سازمان میراث فرهنگی، حوزه آبریز و مدیریت و وزارت محیط‌زیست است و برای آن کمیته فرماندهی برای اطمینان از هماهنگی در سرتاسر جنگل درنظر گرفته شده است.
برنامه مدیریت کارشناسی ارشد نیز که یک برنامه بلندمدت است و درنظر گرفته شده تا بتواند برنامه‌های ملی و خاص را که باید با همکاری این دستگاه‌ها انجام شود، هماهنگ کند. در مناطق جنگلی همچنین ورود و خروج خودرو، چرای حیوانات، شکار و قطع درختان و اقدامات دیگری که می‌تواند روی جنگل تأثیر بگذارد، ممنوع اعلام شده است یا بشدت مورد حفاظت قرار می‌گیرد.» این درست همان نکته امیدوارکننده‌ای است که از ثبت‌جهانی یک اثر انتظار می‌رود: حفظ جنگل، توسعه صنعت گردشگری و ارزآوری. با ثبت جهانی جنگل‌های باستانی هیرکانی، ردیف اعتباری خاص برای حفاظت از این منطقه درنظر گرفته می‌شود و علاوه بر این، نام این مناطق به تمام دنیا معرفی خواهد شد. این اتفاق می‌تواند در جذب گردشگر موثر باشد و درنهایت به حفظ جنگل‌ها از سوی جوامع بومی می‌انجامد.
وقتی از هیرکانی حرف می‌زنیم از چه حرف می‌زنیم
جنگل‌های هیرکانی با ۱.۹میلیون هکتار وسعت مربوط به دوره تریاس است و از آستارا در شمال استان گیلان تا گُلی‌داغ در شرق استان گلستان، در گستره‌ای به طول ٨٥٠ کیلومتر و عرض ۲۰ تا ۷۰ کیلومتر پراکنش دارد. این جنگل‌ها حدود ۶هزار متر از دامنه شمالی البرز اختلاف ارتفاع دارد که سه‌هزار متر آن پوشیده از جنگل و از نظر زمین شناسی نظیر ندارد. این گستره کهنسال اکنون زیست بوم ۲۹۶ گونه پرنده و ۹۸ گونه پستاندار است و علاوه بر این ۱۵۰ گیاه بومی درختی و بوته‌ای (مانند شمشاد و انجیلی) را در خود جای داده است.
برای ثبت در فهرست جهانی، ۱۵۰ هزار هکتار مساحت حیات‌وحش برای حفاظت از تنوع زیستی، در ۱۲ نقطه با ارتفاع و پوشش گیاهی مناسب در جنگل‌های هیرکانی برای ثبت
انتخاب شد.
در پرونده پیشنهادی ایران سه سایت در استان گلستان، سه سایت در استان گیلان و ۶ سایت در استان مازندران برای ثبت در میراث جهانی معرفی شده بود و حالا پس از ثبت اطلاعات دقیق این نقاط داده شده است: پارک ملی گلستان، جنگل ابر افراتخته، جهان نما، بولای دودانگه و چهاردانگه، جنگل الیمستان هراز در آمل، جنگل واز حوزه کجور، چهارباغ چالوس، جنگل خشک داران، گچ رودخان، سیاه رودبار گیلان و منطقه حفاظت شده لیسار است.
محمدحسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی کشور درباره انتخاب این پهنه‌ها به ایسنا گفته است: «پهنه‌ها به دقت انتخاب شده‌اند، ۱۵ پهنه در ۵ استانِ گلستان، گیلان، مازندران، سمنان و خراسان شمالی در مساحت ۳۰۰هزار هکتار از دو‌میلیون هکتار جنگل مشخص شده‌اند، آن هم در فضای جنگلی باستانی که بین ۲۵ تا ۵۰ میلیون‌سال قدمت دارند و بعد از جریان یخبندان که بیش از یک میلیون‌سال پیش اتفاق افتاده بود و این محیط خوشبختانه بین دریا و کوه قرار داشت، فضای معتدلی ایجاد شد و آنها سالم ماندند.
به این جنگل‌ها، «مادر جنگل‌های اروپا» هم می‌گویند؛ برخی از این گونه‌ها به سمت اروپا می‌رود و به لحاظ اکوسیستم جهانی اهمیت زیادی دارد.» به گفته او پهنه‌های انتخاب شده با کمترین مخاطرات روبه‌رو شده و از بکرترین محوطه‌های هیرکانی بوده‌اند؛ حتی برخی از این محوطه‌ها صعب‌العبورند و دسترسی راحتی ندارند، در بخش‌های دیگر نیز برخی مناطق حفاظت شده‌اند و دیگر نقاط هم برنامه مدیریتی خوبی دارند و همه شرایط برای حفاظت از این محوطه در این پهنه لحاظ شده است. طالبیان همچنین توضیح داده است که ثبت جهانی جنگل‌های خزری افق‌های جدیدی پیشِ روی پژوهشگران و نسل آینده کشور با هدف پایداریِ این محوطه جهانی قرار می‌دهد و می‌توان از تجربیات موفق دنیا استفاده کرد.