از اردیبهشت امسال تاکنون صادرات سیمان ایران به عراق متوقف شده است؛ این توقف صادرات در حالی اتفاق افتاده که عراق همواره مقصد نیمی از کل صادرات سیمان کشور بوده است.
توقف صادرات سیمان به این بازار مهم و نزدیک ایران برای سیمانی‌ها بسیار حائز اهمیت است و راه‌حل‌های موقتی و جایگزین صادرات به عراق تاکنون نتوانسته جوابگوی دپوی سیمان و کلینکر ایران باشد. صمت در این گزارش به بررسی مشکل پرداخته و نظر کارشناسان را در زمینه علت بحران جویا شده‌ایم.
رقیب خارجی و توقف صادرات
سیمان تولیدشده در ایران همواره به دو کشور همسایه عراق و افغانستان صادر می‌شده و این دو همسایه شرقی و غربی با توجه به خرابی‌های ناشی از جنگ و نیاز دائم به ساخت‌وساز و همچنین تمایل به رشد و توسعه و بیش از همه اینها نزدیکی به ایران، بازار خوبی برای سیمان تولید شده در داخل به شمار می‌آمدند. تا چندی پیش عراق به تنهایی نیمی از صادرات کل سیمان کشور را به خود اختصاص می‌داد تا اینکه در اردیبهشت سال جاری خبرگزاری‌ها به نقل از مدیرعامل سیمان لامرد خبر از توقف صادرات ایران به عراق دادند که البته علت این امر، حمایت از تولید داخلی عنوان شده بود. صادر نشدن سیمان به عراق در شرایطی رخ داده که بازار مصرف داخل کشور نیز به دلیل رکود ساخت‌وساز و ضعف صنعت ساختمان کشور با کمبود تقاضا روبه‌رو بود.
نگرانی دیگری که در این زمینه وجود دارد این است که ممکن است از سال ۲۰۱۷میلادی عربستان ممنوعیت صادرات سیمان خود را بردارد و عمده بازارهای صادراتی ایران را در حوزه خلیج‌فارس به خود جذب کند. در چنین شرایطی با کمبود تقاضای داخلی، توقف صادرات سیمان به بازار مطلوبی مانند عراق و ظهور قریب‌الوقوع رقیبی مانند عربستان شرایط وخیمی برای صنعت سیمان کشور ایجاد شده که بخش خصوصی سرمایه‌گذار در این صنعت را به تکاپو انداخته تا جدای از بخش دولتی بتواند مرهمی برای زخم بازار داخلی سیمان فراهم کند. در این زمینه همایشی از سوی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی کشور چهارشنبه ۲۰ مرداد برگزار شد که هدف آن تبادل‌نظر و بررسی چشم‌اندازها، موانع و مشکلات تاجران ایرانی برای تجارت با عراق با حضور فعالان اقتصادی، تولیدکنندگان، صادرکنندگان و رایزنان اقتصادی و تجاری ۲ کشور بود.
عراق فقط به رونق داخلی می‌اندیشد
در این همایش مهدی کرمی‌پورمقدم، دبیرکل اتاق مشترک بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران و عراق در اشاره به کاهش صادرات سیمان به عراق گفت: ما زیرساخت‌های محکمی برای تولید سیمان در کشور داریم و انواع مختلف آن را تولید می‌کنیم. این موضوع برای بازارهای عراق جذابیت داشت و تا سال گذشته یکی از اقلام عمده صادراتی ما به عراق، سیمان بود اما عراق با هدف محدود کردن ورود سیمان ایران به این کشور تعرفه خاصی را وضع کرد تا تنها به افزایش ظرفیت‌های تولیدی و رونق تولید داخلی خود کمک کرده باشد.
ریسک سیاسی صادرات به عراق
سیدکمال سیدعلی، رییس صندوق ضمانت صادرات ایران نیز درباره سیاست‌های حمایتی خود برای حل مشکلات مربوط به صادرات سیمان به عراق توضیح داد: کارگروه این محصول تعیین شده و در آینده نزدیک اعلام می‌شود تا صادرکننده‌ها کارهای اجرایی آن را انجام دهند. وی افزود: در تجارت دو ریسک سیاسی و تجاری وجود دارد و صندوق ضمانت صادرات، کل ریسک سیاسی صادرات به عراق را با یک درصد در سال می‌پذیرد. به عنوان مثال اگر یک سرمایه‌گذار برای ساخت و راه‌اندازی یک کارخانه سیمان نیاز به سرمایه‌گذاری ۱۰میلیون دلاری در عراق داشته باشد، می‌تواند کارخانه‌اش را با هزینه ۱۰۰هزار دلار در سال ضمانت کند.
یارانه به صادرات دوردست
البته جعفر سرقینی، معاون معدنی وزیر صنعت، معدن و تجارت نیز برای حل مشکل صنعت سیمان کشور از بازار «هائیتی» به‌عنوان بازار جایگزین نام برد. با توجه به سنگین بودن سیمان و هزینه‌های مربوط به حمل‌ونقل نمی‌توان این بازارها را جایگزینی مناسبی برای بازار عراق قرار داد، مگر اینکه وعده‌های دولت درباره پرداخت یارانه به‌منظور پوشش هزینه‌های حمل‌ونقل و بندری به صادرکنندگان سیمان و فولاد عملی شود.
به روسازی جاده‌ها با بتن فکر می‌کنیم
در همین باره محمدرضا نعمت‌زاده، وزیر صنعت، معدن و تجارت روز شنبه ۲۳ مرداد در مراسم گشایش شانزدهمین نمایشگاه بین‌المللی صنعت ساختمان به محدودیت‌های موجود در صادرات سیمان، ناامنی‌های منطقه و رکود نسبی مسکن اشاره کرد و خبرهای خوشایندی با این مضمون به اهالی این صنعت داد: جلساتی را با حضور معاون اول رییس‌جمهوری، بنده و بانک‌ها برای چاره‌اندیشی در زمینه مشکل سیمان کشور برگزار کرده‌ایم و در تلاشیم تا صنعت سیمان لطمه نبیند. »نعمت‌زاده همچنین از صحبت‌هایی برای روسازی جاده‌های کشور با استفاده از بتن خبر داد و گفت: سازه‌های ساختمانی در اروپا، امریکا و ژاپن به صورت بتنی است اما در ایران به غلط بیشتر ساختمان‌ها دارای سازه فلزی شده است. همه این صحبت‌ها حاکی از این است که توقف صادرات سیمان کشور به دغدغه‌ای برای بخش خصوصی و دولتی تبدیل شده اما هنوز اقدامی برای رفع این مشکلات انجام نشده است.
رقابت برای جذب نقدینگی
عبدالرضا شیخان، دبیر انجمن صنفی کارفرمایان سیمان درباره علت وضعیت پیش آمده برای صنعت سیمان کشور به صمت توضیح داد: عراق در تجارت سیمان بازار سنتی ایران بوده و به‌دلیل هم‌مرزی، بخش زیادی از سیمان ما به این کشور صادر می‌شد و همواره و همزمان با ایران از ترکیه و پاکستان هم سیمان وارد می‌کرده است. این کشور علاوه بر واردات سیمان، تولید داخل هم داشت و قبل از سرنگونی صدام که اوضاع ساخت‌وساز این کشور بهتر بود، نیاز به سیمان هم در بخش کردستان عراق و هم در بخش مرکزی به میزان زیادی وجود داشت، اما بعد از پایان جنگ و بازسازی کارخانه‌ها و بهبود تولید نیز عراق با داعش روبه‌رو شد و بخش زیادی از بودجه این کشور به تامین امنیت اختصاص یافت، از سوی دیگر قیمت نفت پایین آمد و از درآمدهای عراق کاست، مجموعه این عوامل دست به‌دست هم دادند تا عراق به منظور حمایت از تولید داخلی، واردات سیمان را از همه جای دنیا از جمله ایرام به داخل کشور ممنوع کند.
وی در ادامه افزود: ما در جلسه‌ای که حدود یک ماه و نیم پیش با معاون وزیر عراق در بغداد داشتیم، به این نتیجه رسیدیم که به محض بهبود اوضاع مالی، تضعیف داعش و بهبود شرایط امنیتی این کشور، بازار عراق به دریافت سیمان از ایران راغب است و ایران در اولویت انتخاب آنها قرار دارد. شیخان در پاسخ به سوال ما درباره افزایش تعرفه واردات سیمان از سوی عراق و ارتباط آن با قطع صادرات سیمان ایران به عراق گفت: افزایش تعرفه واردات مربوط به قبل از ممنوعیت ورود سیمان به عراق بود. عراق به دلیل اینکه قیمت عمده‌فروشی خود را در مراکز استان‌ها مشخص کند، نظارتی بر هزینه‌های حمل‌ونقل و تعرفه‌های گمرکی دارد، در همین زمینه تعرفه ایران را بالا برد تا قیمت سیمان صادرشده از ایران به آن کشور متعادل‌تر شود. ولی درحال‌حاضر محل توجه ما تعرفه‌ها نیستند، آنچه درباره ایران و عراق اهمیت دارد، این است که عراق برای حمایت از تولید داخل خود واردات سیمان را از همه کشورها از جمله ایران متوقف کرده است. شیخان در پاسخ به سوال دیگری درباره رقابت بخش خصوصی کشور و تاثیر آن بر نابه‌سامانی‌های شکل‌گرفته در صنعت سیمان توضیح داد: رقابت قیمتی که بین فعالان بخش خصوصی اتفاق افتاده به این دلیل است که در سال ۸۰ با عرضه وام از حساب ذخیره ارزی و جذب سرمایه‌گذاران بخش خصوصی به این صنعت، ظرفیت تولید سیمان بالارفت و موجودی سیمان از حدود ۳۰میلیون تن در ابتدای دهه ۸۰، به ۸۰میلیون تن در ابتدای سال ۹۱ رسید.
وی ادامه داد: این ظرفیت‌سازی به دلیل رشد اقتصادی ۸درصدی بود که برای کشور پیش‌بینی شده بود. ولی این ۸درصد رشد اقتصادی اتفاق نیفتاد و به دنبال این نرسیدن به رشد پیش‌بینی شده مصرف سیمان نیز کاهش پیدا کرد و با پیش آمدن بحث تحریم‌ها هم کارخانه‌های تولید سیمان متحمل فشار بیشتری برای پوشش هزینه‌های جاری خود شدند. شیخان با بیان اینکه واحدهای سیمانی برای تامین هزینه‌های جاری و جذب مشتری به ارائه تخفیف روی آوردند، گفت: این ارائه تخفیف که به منظور جذب نقدینگی مورد نیاز بود، باعث شد رقابتی منفی بین اعضای بخش خصوصی ایجاد شود. در واقع بخش خصوصی مجبور بود به‌دلیل تامین نقدینگی به رقابت ناسالم وارد شود و قیمت‌های خود را بیش از معمول پایین آورد اما باید در نظر داشت که در نتیجه همین تخفیف‌ها و توانمندی در جذب نقدینگی بود که بخش خصوصی در همین دوره توقف صادرات به عراق، نه تعطیلی کارخانه و نه اخراج کارگر داشته است.
چین و روسیه بازار را قبضه کرده‌اند
سیدهادی سیدافقهی، کارشناس مسائل سیاسی غرب آسیا در گفت‌وگو با صمت مشکل توقف صادرات سیمان ایران به عراق را از منظری دیگر مورد توجه قرار داد و گفت: ریشه اصلی این مشکل به حضور رقبایی مانند چین و روسیه مربوط می‌شود. در شرایطی که بازار داخلی به علت رکود ساخت‌وساز از کمبود تقاضا رنج می‌برد. وی افزود: جای تاسف است که به دلیل نبود هدفگذاری صحیح برای بازاری مانند عراق، این بازار را از دست دادیم. چین و روسیه بازار عراق را نه تنها در صنعت سیمان که درباره بسیاری از کالاهای دیگر قبضه کرده‌اند و سایر رقبا را به حاشیه می‌رانند. سید افقهی تصریح کرد: این امر نشانگر این است که این دو کشور با هدفگذاری درست و با استراتژی‌های بلندمدت به عراق وارد شدند ولی ما به صورت مقطعی وارد بازار عراق شدیم. آن هم در شرایطی که عراقی‌ها به صنایع ایران از مواد غذایی گرفته تا خودرو اعتماد کامل داشتند.
سیدافقهی در پاسخ به سوال صمت درباره هزینه‌های بالای حمل‌ونقل برای انتقال سیمان از چین و روسیه به عراق پاسخ داد: وقتی فروش انبوه و تناژ واردات بالا باشد، وارد کردن کالایی سنگین مانند سیمان و تسخیر بازار آن نیز بر هزینه‌های حمل‌ونقل غلبه می‌کند. وی ادامه داد: ما باید با کسب اعتماد بازار عراق، افزایش تسهیلات و رقابت مثبت با سایر رقبا، حضور مستمر خود را حفظ کنیم. بحث، بحث توهم توطئه نیست، اساس مسئله این است که ما رقبای جدی داریم و باید آنها را دست کم نگیریم و با افزایش تسهیلات فروش بر رقبا غلبه کنیم وگرنه اگر قرار باشد سیمان باکیفیت با قیمت پایین هم به عراق دهیم اما نتوانیم با رقیب روبه‌رو شویم، دوباره بازار را از دست می‌دهیم.