طبق گزارشي كه بانك جهاني درخصوص طول زيرساخت‌هاي ريلي كشورها تا انتهاي سال 2014 منتشر كرده است، ايران در رتبه 23 جدول زير ساخت‌هاي ريلي در دنيا قرار دارد، ميزان خطوط ريلي ايران تا انتهاي اين سال 8560 كيلومتر عنوان شده است كه البته اين ميزان خطوط اصلي راه‌آهن، بدون درنظر گرفتن خطوط عملياتي و فرعي و مانوري صنعتي و تجاري است. البته تا اين لحظه، جمع كل خطوط ريلي منتشر شده روي پايگاه اطلاع‌رساني راه آهن جمهوري اسلامي ايران 12هزار و 988 كيلومتر عنوان شده است. رتبه اول تا دهم جدول بانك جهاني به كشورهاي امريكا با 228 هزار و218 كيلومتر، روسيه با 85هزار و 266كيلومتر، چين با 66 هزار و 989 كيلومتر، هند با 64 هزار و 460 كيلومتر، كانادا با 52 هزار و131كيلومتر، آلمان با 33 هزار و 426 كيلومتر، فرانسه با 30 هزار و 13 كيلومتر، برزيل با 29 هزار و 817 كيلومتر، مكزيك با 26 هزار و 704 كيلومتر و آرژانتين با 25 هزار و 23 كيلومتر تعلق دارد.
كشورهاي همسايه و هم جوار ايران در اين جدول مقام‌هاي متفاوتي را از نظر طول خطوط ريلي دارند كه بر اين اساس كشور قزاقستان با 14هزار و 329 كيلومتر طول ريل در مقام هجدهم قبل از ايران و تركيه با 10هزار و 87 كيلومتر در مقام بيستم قبل از ايران و كشورهاي پاكستان، عراق، تركمنستان، آذربايجان، عربستان و ارمنستان نيز رتبه‌هاي بعد از ايران را دراختيار دارند.
بر اين مبنا، ايران در ميان كشورهاي همسايه خود بعد از تركيه و قزاقستان مقام سوم را دراختيار دارد، ولي بر مبناي همجواري و در مقايسه با كشورهاي هند و روسيه مي‌توان گفت وضعيت مساعدي را ندارد، بر اين اساس در زمينه طول زير ساخت‌هاي ريلي براي هر ايراني و بر مبناي جمعيت ايران با در نظر گرفتن طول خطوط 8560 كيلومتر كه در گزارش بانك جهاني آمده است شاخص طول خط ريل به جمعيت براي هر ايراني اندازه 11سانتي‌متري را دارد كه بر اساس آخرين آمار شركت راه‌آهن جمهوري اسلامي ايران كه 12هزار و 988 كيلومتر است. ميزان اين شاخص به 7/16 سانتي‌متر تغيير پيدا مي‌كند. البته اگر اين شاخص را در كشورهاي غني از نظر طول زير ساخت‌هاي ريلي بخواهيم بررسي كنيم، شاخص طول خط ريل به جمعيت در كشورهاي همسايه ايران به اين شرح است: كشور قزاقستان با جمعيت 04/17 ميليون نفري شاخص 84 سانتي‌متر ريل به ازاي هر نفر را دراختيار دارد، پس از آن كشور تركمنستان با جمعيت 24/5 ميليون نفري مقام دوم را با شاخص 59سانتي‌متر به ازاي هر نفر را داراست و پس از آن كشور آذربايجان با جمعيت 417/9ميليون نفري مقام سوم را با شاخص 9/21 سانتي‌متري داراست، هر چند ميزان مساحت كشور و جمعيت مي‌تواند مقياسي تاثيرگذار در مقدار اين عدد باشد، ولي كشور ايران با جمعيت 45/75 ميليوني شاخص 7/16 سانتي‌متري و مقام چهارم را در ميان كشورهاي همسايه خود دارد.
افت رشد شبكه ريلي در اغلب كشورها
زيرساخت‌هاي گسترده، همراه با بهره‌وري بالا يكي از فاكتورهاي اساسي براي ارائه عملكردهاي رقابتي هر اقتصادي به حساب مي‌آيد. اين درحالي است كه حفظ و نگهداري، توسعه و به‌روزرساني زيرساخت‌ها به‌منظور ارائه نتايج مطلوب نيز از جمله مواردي است كه بايد در دستور كار سياستمداران و اقتصاددانان هر كشوري قرار گيرد. با وجود اين، به‌گزارش «تعادل» براساس گزارش منتشر شده توسط انجمن اقتصاد جهاني (در سال2015 ميلادي)، در طول چند سال گذشته و با توجه به بروز بحران‌هاي مالي، شرايط اين زيرساخت‌ها در اكثر كشورهاي در حال توسعه و حتي كشورهاي توسعه‌يافته رو به وخامت گذاشته است. از سوي ديگر، در ميان دسته‌بندي زيرساخت‌هاي مهم اقتصادي از شاخصي مانند كيفيت و كميت توسعه زيرساخت‌هاي شبكه ريلي به عنوان يكي از معيارهاي تاثيرگذار در به دست آوردن برآورد كلي زيرساخت اقتصادي كشورها ياد مي‌شود. با اين ديد، مطمئنا نگاهي به آنچه در سطح جهاني در حوزه توسعه كيفي و كمي زيرساخت‌هاي ريلي به وقوع پيوسته و البته نگاهي دقيق‌تر به جايگاه كشورمان در مقايسه با كشورهاي پيشتاز در اين حوزه، حايز اهميت است.
كشورهاي برتر در رشد ريل
در حال حاضر، در سطح جهاني شاهد تمركز گسترده روي مديريت ترافيك موجود در بخش حمل‌ونقل ريلي هستيم. اين درحالي است كه چيزي در حدود 82درصد از مجموع تن - كيلومتر موجود در بخش ريلي توسط سيستم‌هاي راه‌آهن امريكاي شمالي، چين، فدراسيون روسيه و هند جابه‌جا مي‌شوند. از سوي ديگر، اولويت‌هاي سازمان همكاري اقتصادي و توسعه (OECD) در چشم‌انداز ارائه شده توسط اين سازمان تا سال2030 ميلادي، به تمركز در حوزه تله‌كام، حمل‌ونقل زميني، آب و برق محدود شده كه طرح‌ها و اهدافي ويژه را در زمينه رشد مورد انتظار در زمينه ترافيك حمل‌ونقل ريلي در بازه زماني 2000 تا 2015ميلادي رقم زده است. بد نيست اين موضوع را درنظر بگيريم كه در اين حوزه، بيشترين افزايش نرخ رشد مورد انتظار در كشورهاي چين، هند، فدراسيون روسيه و ايالات متحده امريكا رقم خورده است. افزايش نرخ رشد مورد انتظار در قاره اروپا، متعادل‌تر بوده و نرخي كمتر از يك درصد در هر سال را به خود ديده است.
چشم‌انداز اقتصاد جهاني كه در گزارش منتشر شده از سوي «ديتا مانيتور» به تصوير كشيده شده نيز حكايت از حصول رشد مورد انتظار در بخش حمل‌ونقل ريلي جهان چه از نظر كمي و چه از نظر حجمي در بازه 5ساله تا سال2013 ميلادي دارد.
بخش حمل‌ونقل ريلي در سطح جهاني شاهد رشد 5.4درصدي (از نظر مقدار) در سال2008 بوده تا ارزش اين صنعت به 190.8ميليارد دلار برسد. اين بخش با افزايش رشد 7.1درصدي (از نظر حجم) در سال2008 ميلادي روبرو شده تا حجم اين صنعت به 11413.6تن كيلومتر برسد. با در نظر گرفتن اين روند و آمار و ارقام ثبت شده در سال2013 ميلادي، مي‌توان چشم‌انداز راه‌آهن ريلي را تا سال2030/2050 ميلادي نيز ترسيم كرد.
چشم‌انداز ريلي تا سال 2050
همانطور كه عنوان شد سازمان همكاري اقتصادي و توسعه (OECD) اولويت زيرساخت‌هاي خود براي سال2030 را تله‌كام، حمل‌ونقل زميني، بخش آب و همچنين برق عنوان كرده و در همين رابطه، طرح‌هايي به‌منظور تامين نياز به توسعه بخش حمل‌ونقل ريلي را در ميان‌مدت در دستوركار قرار داده است. اين طرح‌ها از افزايش ترافيك بخش ريلي تا 6.25 ميليارد تن كيلومتر در بازه زماني2005 تا 2035ميلادي حكايت دارند. افزايش چشمگير در حمل‌ونقل ريلي سالانه نيز آن‌طور كه در شكل‌هاي 1.12 و 1.13 مشاهده مي‌كنيد در چين، امريكاي شمالي، فدراسيون روسيه و هند محتمل خواهد بود.
با توجه به اين چشم‌اندازها، نياز به تجديد ساختار در بخش سرمايه‌گذاري زيرساخت‌هاي ريلي به شرح زير احساس مي‌شود:
• در قاره سبز، چشم‌اندازهاي در اولويتِ كميسيون اروپا، شامل پروژه‌هاي عظيم كريدورهاي ريلي با هزينه‌هاي مالي گسترده در 10 تا 20سال آتي خواهند بود.
• در چين، شتاب‌دهي‌هاي پياپي در زمينه سرمايه‌گذاري در بخش زيرساخت‌هاي ريلي را در 5سال گذشته شاهد بوده‌ايم كه اين امر نيز از طريق زمينه‌سازي به‌واسطه بهره‌گيري از بسته‌هاي محرك، ميسر شده است.
• در ايالات متحده امريكا، 8ميليارد دلار به مطالعه در خصوص توسعه بخش راه‌آهن پرسرعت، از نسل آينده اختصاص يافته است.
• برنامه‌هاي كشور هند شامل توسعه كريدور ريلي بين بمبئي، دهلي و كلكته است.
• رشد ترافيك حمل‌ونقل ريلي فدراسيون روسيه نيز با توجه به توسعه منابع موجود و وجود مسافت‌هاي طولاني حمل‌ونقل، محتمل خواهد بود. در قسمت راه‌آهن مسافري نيز فدراسيون روسيه به توافقاتي به‌منظور توسعه راه‌آهن سرعت بالا در روسيه (با همكاري كشور چين) دست يافته است.
در نظر داشته باشيد كه مقادير بالاي سرمايه‌گذاري‌هاي فعلي و برنامه‌‌ريزي‌هاي انجام شده در بخش ريلي در برخي مناطق جغرافيايي (به عنوان مثال چين، اروپا) در بازه زماني 2020 تا 2030 ميلادي مي‌تواند به افزايش هر چه بيشتر رشد موجود در بخش راه‌آهن مسافري و حمل‌ونقل ريلي، در مقايسه با آنچه در بالا ذكر شد منجر شود.
با اين اوصاف، موارد يادشده، تحليل‌هاي بلندمدت بوده و تحليل‌هاي كوتاه‌مدت، موارد ديگري را نيز در چشم‌انداز بازار ريلي دخيل مي‌دانند. به عنوان نمونه، وال‌استريت ژورنال در گزارشي كه در ماه ژانويه سال جاري ميلادي منتشر شده از نگاه تحليلگران، كاهش قيمت سوخت و همچنين كاهش حجم كالاهاي در دسترس براي بخش حمل‌ونقل ريلي را از عوامل ايجاد چشم‌انداز نه چندان روشن براي اين بازار عنوان كرده است.
نگاهي به برترين‌هاي بازار ريلي جهان
به گزارش ایران جیب به نقل از تعادل، بر اساس جديدترين گزارش منتشر شده در «چاينا ديلي» (در تاريخ 12آوريل سال جاري ميلادي)، پروژه‌هاي ساخت‌وساز شهري چيزي بيش از نيمي از سرمايه‌گذاري كلي در بخش زيرساخت‌هاي كشور چين را از سال 2015 تاكنون به خود اختصاص داده‌اند كه در اين ميان سيستم‌هاي راه‌آهن و مترو به ترتيب 46 و 33 درصد از مجموع اين سرمايه‌گذاري‌ها را تشكيل مي‌دهند. كشور چين در سال 2015 ميلادي در مجموع 125.6ميليارد دلار را به سرمايه‌گذاري در بخش ريلي اختصاص داده تا 9531 كيلومتر راه ريلي را به‌منظور جابه‌جايي مسافران و كالاها به مرحله بهره‌برداري برساند. از اين ميزان، چيزي در حدود 3300 كيلومتر به شبكه ريلي پرسرعت اختصاص داشته تا اين كشور با بهره‌مندي از 19000كيلومتر ريل پرسرعت عملياتي، بزرگ‌ترين شبكه موجود در اين حوزه را در سطح جهاني در اختيار داشته باشد و 60 درصد از مجموع جهاني ريل‌هاي پرسرعت را به خود اختصاص دهد. در مجموع نيز تا پايان سال 2015 ميلادي مجموع طول شبكه ريلي چين به 121 هزار كيلومتر رسيده است. در سال گذشته ميلادي، در كشور چين چيزي در حدود 2.5ميليارد مسافر با استفاده از خطوط ريلي جابه‌جا شده‌اند كه براي سومين سال متمادي افزايش 10 درصدي را نشان مي‌دهد. حمل‌ونقل ريلي محموله‌هاي فله‌يي نيز در سال2015 ميلادي در كشور چين با رشد 18.7درصدي در مقايسه با سال پيش از آن روبرو شده و حمل محموله‌هاي كانتينري نيز رشد 20.2 درصدي در مقايسه سال به سال را تجربه كرده است.
سرمايه‌گذاري 25 ميليارد دلاري ايران
اين درحالي است كه به گزارش تعادل براساس گزارشي كه در ماه اكتبر سال گذشته ميلادي توسط وب‌سايت «ريل وي تكنولوژي» به چاپ رسيده، كشور ما قصد دارد در مدت 10سال آينده مبلغي در حدود 25 ميليارد دلار را در زمينه مدرن‌سازي و توسعه شبكه ريلي سرمايه‌گذاري كند. انتظار مي‌رود اين سرمايه‌گذاري‌ها طول مسيرهاي ريلي را از 15هزار كيلومتر فعلي به 25 هزار كيلومتر تا سال 2025 ميلادي افزايش دهند. با وجود اين، زيرساخت‌هاي ريلي ايران از طريق كريدور ارتباطي شمال-جنوب به جاده ابريشم چين متصل خواهد شد و اين در حالي است كه در كشور ما با مساحتي بيش از 1.6ميليون كيلومتر مربع، شبكه ريلي كمتر از 11درصد از مجموع سيستم حمل‌ونقل موجود را تشكيل مي‌دهد. محمد رضا نعمت‌زاده، وزير صنعت، معدن و تجارت، نيز در گفت‌وگو با شبكه پرس تي‌وي از نياز كشور به سرمايه‌گذاري سالانه 1.5ميليارد دلاري در اين بخش، در 6سال پيش رو خبر داده است.
11 كشور برتر جهان در كيفيت زيرساخت‌ها
از نگاهي ديگر مي‌توان به مطلب جديدي كه توسط وب‌سايت بيزينس اينسايدر با عنوان «11كشور برتر جهان از نظر كيفيت زيرساخت‌ها» منتشر شده اشاره كرد. در اين رده‌بندي، بحث جاده‌هاي ريلي به عنوان يكي از اساسي‌ترين موارد در ميان فاكتورهاي تشكيل‌دهنده شاخص كيفيت زيرساخت يك كشور، مطرح شده‌اند. در مطلب يادشده، كشور ژاپن از نظر كيفيت زيرساخت‌هاي ريلي در جايگاه اول، سوئد در جايگاه دوم، هنگ‌كنگ در جايگاه سوم، اسپانيا در جايگاه چهارم، فنلاند در جايگاه پنجم، فرانسه در جايگاه ششم و امريكا در جايگاه پانزدهم قرار گرفته است. شاخص كيفيت به ترتيب براي كشورهاي يادشده 6.7، 6.6، 6.3، 5.9، 5.8، 5.8 و در نهايت5 از مجموع 7نمره عنوان شده است. اين درحالي است كه براساس اعلام رييس كميسيون صنعت اتاق بازرگاني و صنايع و معادن ايران، كيفيت زيرساخت ريلي در كشور ما رتبه چهل و ششم جهان را به خود اختصاص داده است.
