طرح زوج و فرد در پایتخت شکست خورده است. این را مسئولان ترافیک تهران می‌گویند و سند این سخن، کاهش آلودگی تنها 4 درصدی است که این طرح بعد از یک دهه، به‌دنبال داشته است. ورود روزانه 400 هزار خودرو به‌طور غیرمجاز به این طرح و گسترش نیافتن حمل‌ونقل عمومی در کنار اجرای طرح زوج و فرد، از دلایلی است که کارشناسان برای توفیق نیافتن این طرح عنوان می‌کنند. طرح زوج و فرد به‌عنوان راهکاری موقت و درمانی فوری برای کاهش آلودگی هوای تهران، از اواخر پاییز سال ۸۴ در محدوده مرکزی تهران اجرا شد و در ادامه، به شکل یک طرح دائمی درآمد. اکنون حدود ۱۰ سال از آغاز این طرح گذشته و این نسخه مدیران شهری برای ترافیک تهران، به برخی شهرهای دیگر مانند اصفهان و مشهد نیز تسری یافته است.
با این حال مسئولان شهری معتقدند طرح زوج و فرد، کارآیی لازم را در کنترل آلودگی هوا نداشته و نباید بیش از یک نسخه موقت از آن انتظار داشت. حال جایگزینی برای این طرح در نظر گرفته شده است؛ طرحی که «ال‌ای‌زد» یا «محدوده کم‌انتشار آلایندگی» نام دارد و طراحان آن معتقدند کارآیی بیشتری نسبت به طرح زوج و فرد دارد زیرا معیار تردد در آن، میزان آلایندگی خودروهاست؛ نه پلاک خودرو. گذشته از جزئیات طرح «ال‌ای‌زد» که پیش از این صمت به تفصیل به آن پرداخته است، سوالی که در اینجا مطرح می‌شود، این است که «چرا مسئولان شهری از طرح زوج و فرد قطع امید کرده‌اند؟ این طرح چه نقص‌ها و کمبودهایی دارد؟»
ورود ۴۰۰ هزار خودروی غیرمجاز به محدوده طرح
یکی از مدیران شهری که معتقد است طرح زوج و فرد ناموفق بوده، معاون حمل‌ونقل و ترافیک شهرداری تهران است. سیدجعفر تشکری‌هاشمی که این هفته برای ارائه توضیحاتی درباره چگونگی اجرای طرح «ال‌ای‌زد» در صحن علنی شورای اسلامی شهر تهران حضور پیدا کرده بود، آماری از تردد خودروهای غیرمجاز به محدوده طرح زوج و فرد ارائه می‌دهد که سندی بر توفیق نیافتن طرح زوج و فرد است. به گفته او، در حالی که روزانه ۹۰۰هزار پلاک خودرو مجاز به تردد در محدوده زوج و فرد بوده‌اند، ۴۰۰هزار خودرو به صورت غیرمجاز وارد این طرح شده‌اند. از این میان، پلاک ۱۵۰هزار خودرو برای دوربین‌های ترافیکی غیرقابل رویت بوده است. آنطور که تشکری‌هاشمی می‌گوید، طرح زوج و فرد، تنها بین صفر تا ۴درصد کاهش آلودگی هوا درپی داشته و از سوی دیگر، ترافیک را در برخی بزرگراه‌های پایتخت افزایش داده است.
زوج و فرد در زمان اجرا تنها گزینه بود
طرح زوج و فرد یک طرح تقریبا شکست‌خورده در همه جای دنیا است. این سخن خشایار کاشانی‌جو، متخصص شهرسازی و کارشناس حوزه حمل‌ونقل، هم‌راستا با نظر تشکری‌هاشمی است. کاشانی‌جو می‌افزاید: از همان ابتدا که قرار بود طرح زوج و فرد در تهران اجرایی شود، بسیاری از کارشناسان با آن مخالف بودند اما از آنجا که در آن زمان، طرح مناسب‌تری برای ترافیک و آلودگی هوای تهران ارائه نشد، این طرح پیشنهاد، اجرا و مشکلات آن نیز بعد از مدتی، آشکار شد.
او در گفت و گو با صمت اضافه می‌کند: هدف از اجرای این طرح، محدود کردن استفاده از خودروهای شخصی بود اما نه‌تنها این اتفاق نیفتاد بلکه حتی برخی افراد اقدام به تهیه ۲خودرو کردند تا پلاک زوج و فرد را همزمان داشته باشند؛ بنابراین نه‌تنها مسئله محدود کردن استفاده از خودروی شخصی با اجرای این طرح به‌طور مطلوب محقق نشد بلکه وضعیت بدتر شد و افزایش استفاده از خودروی شخصی و آلودگی هوا اتفاق افتاد. وقتی بحث محدودیت استفاده از خودروی شخصی مطرح می‌شود، در کنار آن باید گسترش حمل‌ونقل همگانی را داشته باشیم. کاشانی‌جو با بیان این مطلب می‌افزاید: در کنار چنین طرح‌هایی باید سیستم‌های حمل‌ونقل عمومی، به اندازه کافی در دسترس بوده و قابلیت رقابت با حمل‌ونقل شخصی را داشته باشند که به نظر می‌رسد در تهران این اتفاق رخ نداده است.
این کارشناس با تاکید بر لزوم توسعه حمل‌ونقل عمومی به شکل مطلوب اضافه می‌کند: طرح‌هایی همچون زوج و فرد و طرحی که به عنوان جایگزین آن درنظر گرفته شده است، راهکارهایی کوتاه‌مدت هستند؛ نه راه حل اساسی برای ترافیک و آلودگی هوای کلانشهرها. به باور او، راه حل اساسی این است که در کنار چنین طرح‌هایی، حمل‌ونقل عمومی به اندازه‌ای افزایش یابد که شهروندان مجاب شوند، خودروهای شخصی را تا حد امکان از خانه بیرون نیاورند زیرا استفاده از خودروی شخصی نیز برای مالک، مشکلات خاص خود را دارد.
تمرکز بر کمیت خودروها در طرح زوج و فرد
طرح زوج و فرد اگرچه در ابتدا مفید به نظر آمد اما تمرکز آن بر کمیت خودروهایی که در شهر تردد دارند، از دلایلی است که در بلندمدت منجر به بی‌نتیجه شدن آن شده است. یکی از اعضای شورای اسلامی شهر تهران معتقد است اگرچه طرح زوج و فرد، ورود خودروها به محدوده طرح را از نظر کمی محدود کرده اما از نظر کیفیت مصرف سوخت و آلودگی، انتظارات را برآورده نکرد زیرا میزان آلوده‌کنندگی خودروها ارتباطی با روزی که بیرون بیایند، ندارد و خودروی معیوب در هر روزی که از خانه بیرون بیاید، آلودگی ایجاد خواهد کرد.
ابوالفضل قناعتی با استناد به گفته معاون حمل‌ونقل و ترافیک شهرداری تهران مبنی بر کاهش آلودگی هوای تهران تا ۴درصد در اثر طرح زوج و فرد، می‌افزاید: این نشان می‌دهد، تعداد ورود و خروج خودرو به محدوده طرح، تاثیر کیفی که مدنظر مسئولان است را نداشته و برای همین در طرح جدید، به صورت کیفی به مسئله نگاه کرده‌اند.
به گفته او، تاکید طرح جدید روی کاهش استفاده خودروها از انرژی‌های فسیلی است و مدیران شهری امیدوارند این طرح که بر اساس آن، خودروها با معاینه فنی و میزان آلایندگی وارد محدوده طرح می‌شوند، تاثیر بیشتری داشته باشد. این عضو کمیسیون حمل‌ونقل شورای شهر تهران با اشاره به تردد بیش از ۴۰۰هزار خودروی غیرمجاز در محدوده طرح زوج و فرد به صمت می‌گوید: بحث در این میان، مجوزهایی است که معاونت حمل‌ونقل و ترافیک شهرداری تهران به هر دلیلی به برخی افراد داده است. تعدادی از افراد هم بدون مجوز وارد طرح شده‌اند که برخی حتی توانسته‌اند، جریمه پلیس را هم دور بزنند. این موارد برخی از دلایل موفق نبودن طرح است.
غفلت از آلودگی موتورسیکلت‌ها در طرح زوج و فرد
غفلت از آلودگی ایجاد شده از سوی موتورسیکلت‌ها به گفته قناعتی از معایب طرح زوج و فرد است. آنطور که او توضیح می‌دهد، در حالی که موتورسیکلت‌ها ۸ برابر خودروهای سواری آلودگی ایجاد می‌کنند، اکنون بدون هیچ محدودیتی در خیابان‌های پایتخت تردد می‌کنند. با توجه به این موضوع، او معتقد است برای درمان آلودگی هوای تهران، نیاز به یک طرح جامع است که همه وسایل نقلیه را دربر گیرد. به‌عنوان نمونه در این طرح باید به مسئله موتورهای برقی، به‌طور جدی توجه شود.
نکته دیگری که قناعتی به آن اشاره می‌کند، بررسی تبعات اجتماعی و اقتصادی طرح‌های ترافیکی است که برای تهران تجویز می‌شود. او یادآوری می‌کند: همان‌طور که در جلسه اخیر شورای شهر تهران نیز گفته شد، طرح «ال‌ای‌زد» ممکن است تبعات اجتماعی داشته باشد. به عنوان نمونه خودروهای گروه آبی، خودروهای برقی و هیبریدی هستند که بیش از ۱۰۰میلیون قیمت دارند و به عبارتی تنها «بچه‌پولدارها» می‌توانند از آنها استفاده کنند، همان‌طور که در طرح زوج و فرد نیز افراد متمول‌تر اقدام به تهیه ۲ خودرو کردند تا هم پلاک زوج را داشته باشند و هم فرد. به باور وی این مسائل در ارائه طرح جایگزین زوج و فرد، باید از اولویت رسیدگی برخوردار باشد. بازدارنده نبودن جریمه ورود به محدوده زوج و فرد از یک سو و گسترش نیافتن حمل‌ونقل عمومی به موازات اجرای طرح زوج و فرد از سوی دیگر، از نکاتی است که به گفته این عضو شورای شهر تهران، مانع حصول نتیجه مطلوب از زوج و فرد بوده است. او توضیح می‌دهد: اجرای موفق طرح‌های ترافیکی تهران زمانی است که ۱۰هزار دستگاه اتوبوس در تهران داشته باشیم اما اکنون ۶هزار دستگاه اتوبوس داریم که همواره ۲هزار دستگاه از آنها در تعمیرگاه هستند. از سوی دیگر توسعه خطوط مترو باید سریع‌تر از این اتفاق بیفتد. همچنین ۱۰هزار دستگاه تاکسی تهران در حال حاضر در شرایط نامطلوبی قرار دارند. این شرایط در مجموع باعث توفیق نداشتن طرح زوج و فرد بوده است.