برخلاف تصمیم اخیر دولت برای تغییر نرخ بنزین، اسناد رسمی برنامه هفتم توسعه و لوایح بودجه 1403 و 1404 نشان می‌دهند که سیاستگذار سال‌هاست روی مجموعه‌ای از راهکارهای غیرقیمتی برای مدیریت مصرف سوخت تمرکز کرده است.
مصرف بنزین در ایران طی دهه گذشته با شیبی تند افزایش یافته و در سال ۱۴۰۴ از مرز ۱۴۵ میلیون لیتر در روز عبور کرده است؛ عددی که طبق گزارش‌های رسمی، بیش از ظرفیت تولید روزانه پالایشگاه‌هاست.
نتیجه این روند، افزایش واردات بنزین، فشار بر بودجه و نگرانی درباره امنیت انرژی در زمستان و تابستان بوده است.
اما برخلاف تصور عمومی، همه راهکارهای دولت «قیمتی» نیستند. در برنامه هفتم توسعه و احکام بودجه‌های اخیر، مجموعه‌ای از سیاست‌ها دیده می‌شود که هدف آنها کاهش مصرف بدون افزایش قیمت مستقیم است؛ یعنی سیاست‌هایی که از مسیر مدیریت رفتار، نظارت، بهینه‌سازی و اصلاح سازوکارها، هزینه‌های مصرفی خانوار را کنترل کنند.
کارشناسان معتقدند راهکارهای غیرقیمتی اگر به‌صورت یک بسته یکپارچه اجرا شوند، می‌توانند اثر افزایش قیمت را خنثی و حتی مصرف را بین ۱۰ تا ۱۵ درصد کاهش دهند.
هوشمندسازی مصرف؛ از کارت سوخت تا زیرساخت داده‌محور
برنامه هفتم تأکید دارد که تا پایان سال ۱۴۰۵، سامانه هوشمند سوخت نسل جدید باید کامل اجرا شود. هدف این سامانه:
جلوگیری از قاچاق سوخت
ایجاد پروفایل مصرف برای هر خودرو
تخصیص سهمیه پویا بر اساس کارکرد واقعی
جلوگیری از سهمیه‌سوزی و کارت‌گردانی
به‌جای افزایش قیمت، دولت باید تلاش کند الگوی مصرف هر خودرو را شفاف کند.
بر اساس گزارش سازمان برنامه، اجرای این سامانه می‌تواند روزانه ۸ تا ۱۰ میلیون لیتر از هدررفت جلوگیری کند.
از منظر کارشناسان، این سیاست اثر قیمتی مستقیم ندارد، اما رفتار مصرفی را نظام‌مند و شفاف می‌کند.
بهینه‌سازی خودروها و ناوگان حمل‌ونقل عمومی
در برنامه هفتم، دو بند کلیدی درباره کاهش مصرف بدون افزایش قیمت آمده است:
۱ـ تکلیف خودروسازان به کاهش ۵ درصدی مصرف سوخت خودروهای تولیدی تا پایان ۱۴۰۶
۲ـتوسعه حمل‌ونقل ریلی و اتوبوسی با تخصیص بودجه‌های هدفمند
طبق گزارش رسمی مرکز پژوهش‌های مجلس، اگر فقط این دو بند اجرا شود، کشور می‌تواند تا سال ۱۴۰۷ روزانه ۱۵ میلیون لیتر صرفه‌جویی کند.
به بیان ساده، کم‌مصرف‌تر شدن خودروها، بهترین راهکار غیرقیمتی و پایدار است.
افزایش بازده تولید
برنامه هفتم الزام کرده که بازده انرژی پالایشگاه‌ها از ۷۵٪ به ۸۵٪ برسد.
افزایش راندمان پالایشگاه‌ها، ۱۰٪ ظرفیت تولید را بالا می‌برد و وابستگی به واردات کاهش پیدا می‌کند.
این اقدام هیچ اثر قیمتی مستقیم ندارد اما عرضه بنزین را پایدارتر و هزینه دولت را کمتر می‌کند.
سهمیه‌بندی پویا
کارشناسان معتقدند سهمیه‌بندی پویا، راهکاری که قیمت را تغییر نمی‌دهد؛ اما مصرف را مدیریت می‌کند.
در احکام بودجه، اختیار داده شده که دولت سهمیه‌ها را بر اساس نوع خودرو، پیمایش، سن خودرو و مصرف واقعی تنظیم کند.
به جای افزایش قیمت، مفهوم «سهمیه پویا» باعث می‌شود:
خودروهای پرمصرف کمتر سهمیه بگیرند
خودروهای کم‌مصرف تشویق شوند
استفاده غیرضروری از خودرو کاهش یابد
مطالعات سازمان برنامه نشان می‌دهد اجرای سهمیه پویا می‌تواند مصرف را ۷ تا ۹ درصد کاهش دهد.
کنترل قاچاق سوخت؛ صرفه‌جویی تا ۸ میلیون لیتر در روز
طبق گزارش ستاد مبارزه با قاچاق، بخش قابل توجهی از مصرف بنزین کشور مصرف واقعی نیست و مربوط به قاچاق است.
راهکارهای غیرقیمتی برنامه هفتم برای کنترل قاچاق:
ردیابی لحظه‌ای تانکرهای سوخت
اتصال سامانه توزیع به GPS
تطبیق بارنامه با میزان سوخت تحویلی
هوشمندسازی جایگاه‌ها
این سیاست‌ها به‌تنهایی اثر قیمتی ندارند، اما خروج بنزین از شبکه توزیع رسمی را کاهش می‌دهند و مصرف ظاهری را پایین می‌آورند.
صادق محبی، کارشناس اقتصادی در گفت‌وگو با خبرنگار اقتصادی خبرگزاری فارس گفت: ایران رکورددار مصرف بنزین در منطقه است و سیاست‌های قیمتی به‌تنهایی کافی نیستند. برنامه هفتم برای نخستین‌بار یک بسته واقعی از راهکارهای غیرقیمتی ارائه کرده که اگر اجرا شوند، کشور بدون شوک اجتماعی قادر است مصرف را کاهش دهد.
این کارشناس اقتصادی ادامه داد: هوشمندسازی سوخت و سهمیه پویا، دو ابزار مهم هستند که اثر رفتاری دارند؛ یعنی مردم بدون احساس فشار قیمتی، الگوی مصرف را اصلاح می‌کنند.
وی افزود: نقطه کلیدی این است که سیاست‌های غیرقیمتی معمولاً اثر بلندمدت دارند و اگر دولت به‌صورت جدی پیگیری نکند، نتیجه نمی‌دهد. اما اگر اجرا شوند، می‌توانند هزینه واردات بنزین را ده‌ها میلیارد دلار کاهش دهند.
بسته ۶ بندی غیرقیمتی سوخت
سیاستگذار در برنامه هفتم توسعه و بودجه‌های اخیر مجموعه‌ای از راهکارهای غیرقیمتی را برای مدیریت مصرف سوخت پیش‌بینی کرده که شامل:
هوشمندسازی سوخت
سهمیه‌بندی پویا
کاهش مصرف خودروها
توسعه حمل‌ونقل عمومی
بازده پالایشگاه‌ها
مقابله با قاچاق
این بسته اگر به‌طور پیوسته اجرا شود، می‌تواند مصرف بنزین را تا ۱۵٪ کاهش دهد، بدون آن‌که نیازی به شوک قیمتی و فشار مستقیم بر خانوارها باشد.