پر شدن مخازن غول‌آسای ترکیه مانند آتاتورک و ایلیسو، جریان طبیعی آب به عراق و سوریه را تا 78 درصد در برخی ماه‌ها کاهش داده و اکنون ذخایر سدهای عراق به یک‌سوم آنچه در صورت پرداخت حق‌آبه طبیعی باید وجود می‌داشت، رسیده است.
در دو دهه گذشته، سیاست سدسازی گسترده ترکیه در حوضه‌های دجله، فرات و رودخانه‌های مرزی، تصویر آبی خاورمیانه را به‌طور اساسی تغییر داده است.
پروژه عظیم «آناتولی جنوب شرقی» موسوم به GAP که شامل بیست‌ودو سد و نوزده نیروگاه برق‌آبی است، با هدف آبیاری هفده هزار کیلومتر مربع و تولید انرژی طراحی شد، اما اثر آن از مرزهای ترکیه بسیار فراتر رفته و اکنون یکی از اصلی‌ترین عوامل ایجاد بحران آبی در عراق، سوریه و ایران است.
سدهای غول‌پیکری چون آتاتورک با حجم چهل‌وهشت میلیارد مترمکعب و ایلیسو با بیش از ده میلیارد مترمکعب ذخیره، جریان تاریخی دو رود تمدن‌ساز منطقه را به کنترل کامل آنکارا درآورده‌اند.
تحلیل‌های هیدرولوژیک نشان می‌دهد پر شدن مخزن ایلیسو در دوره‌هایی می‌تواند ورودی برخی مخازن عراق، از جمله سد موصل، را تا هفتادوهشت درصد کاهش دهد؛ رقمی که برای کشوری چون عراق که بیش از هفتاد درصد آب سطحی خود را از ورودی‌های مرزی تأمین می‌کند، پیامدی حیاتی و راهبردی است.
کاهش آب ورودی و تهدید مستقیم کشاورزی عراق
ساخت سدهای متعدد ترکیه بر دجله و فرات ورودی آب عراق را به شکل نگران‌کننده‌ای کاهش داده است. هر یک میلیارد مترمکعب کاهش در ورودی آب، به معنای خروج یک‌میلیون و ششصد هزار دونم از اراضی زراعی است.
اکنون با کاهش نه میلیارد مترمکعبی، بخش‌های وسیعی از زمین‌های حاصلخیز عراق در آستانه نابودی قرار دارند. این بحران در حالی تشدید شده که تبخیر سالانه در دریاچه‌های مصنوعی منطقه نیز به طرز چشمگیری بالا است؛ در بسیاری از مخازن، بین بیست تا چهل درصد آب ذخیره‌شده تنها در یک چرخه سالانه تبخیر می‌شود.
چنین هدررفت عظیمی در شرایط اقلیم گرم و خشک خاورمیانه، ظرفیت واقعی مخازن ترکیه را به‌شدت کاهش داده و اثرات آن را بر کشورهای پایین‌دست دوچندان کرده است.
سدهای اصلی عراق و کاهش ذخایر استراتژیک
سد موصل در استان نینوا، سد حدیثه در الانبار و مجموعه مخازن الثرثار در مرز الانبار و صلاح‌الدین سه محور اصلی ذخیره آب عراق هستند. این سدها طی سال‌های گذشته کمبود ناشی از سیاست‌های ترکیه را به‌طور نسبی جبران می‌کردند، اما امروز مجموع ذخیره آنها به تنها ده میلیارد مترمکعب رسیده است.
ذخایر آب استراتژیک عراق امروز به تنها ۱۰ میلیارد مترمکعب رسیده است؛ در حالی که اگر ترکیه حق‌آبه طبیعی دجله و فرات را مطابق میانگین تاریخی رهاسازی می‌کرد، این رقم باید دست‌کم بین ۳۰ تا ۳۵ میلیارد مترمکعب می‌بود. به بیان روشن، دو سوم آب عراق ناپدید شده است و اکنون از هر سه لیتر آبی که باید در سدهای کشور ذخیره باشد، تنها یک لیتر باقی مانده است.
این سطح ذخیره برای کشوری که تنها برای یک فصل زراعی کامل به ۱۳ تا ۱۵ میلیارد مترمکعب آب و برای نیاز سالانه شرب، صنعت، کشاورزی و نیروگاه‌ها به حداقل ۴۰ میلیارد مترمکعب آب احتیاج دارد، یک فاجعه تمام‌عیار است. نتیجه آن‌که ذخیره فعلی تنها پاسخگوی چهار ماه مصرف کشور است و این شرایط، عراق را به بدترین وضعیت آبی خود طی چهار دهه گذشته کشانده است.
جهش دو برابری شوری آب؛ ضربه مستقیم به امنیت غذایی عراق
شوری آب ورودی به عراق که در سال ۱۹۸۷ حدود ۳۷۵ میلی‌گرم در لیتر بود، اکنون به ۱۸۰۰ میلی‌گرم در لیتر رسیده است؛ مقداری بیش از دو برابر حد مجاز جهانی. چنین افزایش شدیدی شوری خاک را بالا برده و زمین‌های مرغوب را از چرخه تولید خارج کرده است.
کاهش کیفیت آب، در کنار کاهش کمیت آن، بهره‌وری کشاورزی عراق را به‌طور جدی پایین آورده و هزینه تولید محصولات را افزایش داده است.
سدهای بزرگ ترکیه و موقعیت آنها
سد ایلیسو در استان‌های شرناق و ماردین، سد جزره در مجاورت حکاری، سد آتاتورک در شانلی‌اورفا، سد کرال‌قیزی در دیاربکر و سد کبان در الازیغ از مهم‌ترین سدهایی هستند که مستقیم بر دجله و فرات و سهم ورودی عراق اثر می‌گذارند. این مجموعه، شبکه طبیعی آب منطقه را دگرگون کرده و کنترل جریان را به‌صورت کامل در اختیار ترکیه قرار داده است.
پیامدهای انرژی و زیرساختی در عراق
کاهش ورودی آب تنها کشاورزی را متاثر نکرده، بلکه زیرساخت‌های حیاتی را نیز تحت فشار قرار داده است. کاهش سطح آب در دجله و فرات عملکرد نیروگاه‌های برق‌آبی سد موصل و سامراء را مختل کرده و تصفیه‌خانه‌های دو سوی دجله و فرات با کمبود ورودی مواجه شده‌اند.
شبکه برق کشور عراق خصوصاً در تابستان، بیش از گذشته آسیب‌پذیر شده و هزینه تولید انرژی به شدت افزایش یافته است. براساس مطالعه موسسه MDPI در سال ۲۰۲۰، ورودی سد موصل ممکن است به ۱۱۹ مترمکعب در ثانیه سقوط کند که تنها ۲۲ درصد میانگین سی سال گذشته است. همچنین جریان سالانه ممکن است به ۴.۶ میلیارد مترمکعب کاهش یابد که نزدیک به ذخیره مرده سد بوده و عملاً آن را از مدار خارج می‌کند.
گسترش شوره‌زارها، بیابان‌زایی و فشار مهاجرت
ادامه روند کنونی می‌تواند بین ۶۰۰ تا ۷۰۰ هزار هکتار از حاصلخیزترین زمین‌های شمال و مرکز عراق را شور کرده و سه میلیون دونم دیگر از اراضی مرکز و جنوب را وارد چرخه بیابان‌زایی کند. در مجموع، ۲۵ تا ۳۵ درصد زمین‌های کشاورزی عراق از دست خواهد رفت. پیامد مستقیم این وضعیت مهاجرت اجباری حدود پنج میلیون نفر است که ممکن است به دلیل کمبود آب شرب و نابودی معیشت، جابه‌جایی داخلی یا مهاجرت خارجی را انتخاب کنند.
پیامدهای اقلیمی: وقتی سدسازی خود عامل تشدید بحران می‌شود
وجود مخازن عظیم آبی در مناطق گرم، الگوی دمایی، رطوبتی و باد را تغییر می‌دهد. مطالعات نشان داده‌اند که مخزن آتاتورک، دمای شبانه و رطوبت نسبی منطقه پیرامونی را تغییر داده و حتی چرخه رشد گیاهان را تحت تأثیر قرار داده است.
بسیاری از پژوهش‌ها هشدار می‌دهند که سدسازی در عصر گرمایش جهانی، به‌جای مهار خشکسالی، خود می‌تواند بخشی از بحران باشد؛ زیرا تبخیر گسترده و کاهش جریان‌های فصلی عملاً کارکرد مدیریت منابع را کم‌اثر یا بی‌اثر می‌کند.
اخیراً توافقی آب میان عراق و ترکیه حاصل شده که شامل تعهد ترکیه به افزایش رهاسازی آب از سدها و مخازن خود به رودهای دجله و فرات، زمان‌بندی مشخص رهاسازی‌ها، نظارت مشترک بر جریان آب و هماهنگی فنی برای مدیریت خشکسالی و سیلاب است، اما کارشناسان و نمایندگان پارلمان آن را مشکوک می‌دانند و احتمال می‌دهند که این توافق در واقع نوعی مبادله نفت در برابر آب باشد؛ به این معنا که عراق برای دریافت بخشی از حق‌آبه خود مجبور است صادرات نفت خود از مسیر ترکیه را تضمین یا ازسرگیری کند.
کمیته کشاورزی و آب پارلمان عراق روز جمعه تأکید کرد که علی‌رغم گذشت حدود ده روز از امضای این توافق، هیچ افزایش قابل توجهی در رهاسازی آب مشاهده نشده است.
نماینده کمیته، ثائر جبوری، اعلام کرد که میزان آب رهاشده از طرف ترکیه همچنان بسیار پایین است و حدود ۷۵ تا ۸۰ درصد کمتر از نیاز واقعی عراق است، که وضعیت آب را در کشور بسیار بحرانی کرده است.
او افزود که عدم افزایش آب رهاشده پس از امضای توافق، سوالات جدی درباره اثربخشی آن ایجاد می‌کند و با توجه به خشکی پاییز و نبود بارش، وضعیت پیچیده‌تر شده است. جبوری همچنین اشاره کرد که روستاهای جنوب و میان‌رودان بیشترین آسیب را دیده‌اند، زیرا کمبود آب باعث توقف تعدادی از تصفیه‌خانه‌ها شده و بحران در صورت عدم پایبندی ترکیه به افزایش رهاسازی، احتمالاً تشدید خواهد شد.
ضرر گسترده ایران از سدسازی ترکیه؛ بحران از دجله و فرات فراتر رفت
گرچه رودهای دجله و فرات از ایران عبور نمی‌کنند، اما ایران نیز از سیاست سدسازی ترکیه به شدت آسیب دیده است. رودهایی چون ارس، زاب کوچک، زاب بزرگ، گاماسیاب و شاخه‌های منتهی به دریاچه ارومیه تحت تأثیر سدهای ترکیه قرار گرفته‌اند. سدهایی مانند دوزان، چای‌بازیری، سیلوان و مجموعه سدهای حوزه ارس باعث کاهش ورودی آب به استان‌های آذربایجان غربی، کردستان و ایلام شده‌اند. این کاهش نقش مهمی در خشک‌شدن تالاب‌ها، افت آب سدهای داخلی مانند سد شهید کاظمی، کاهش ورودی به دریاچه ارومیه و گسترش ریزگردها داشته است. ایران نیز بارها نسبت به این روند هشدار داده اما ترکیه از پذیرش توافق‌های الزام‌آور با ایران خودداری کرده است.
کمبود آب شرب در روستاهای شمال سوریه و جنوب عراق، جابه‌جایی جمعیت، تنش‌های داخلی و فشار بر دولت‌ها برای مدیریت منابع، از جمله پیامدهای انسانی این بحران هستند. سازمان‌های امدادی بارها درباره موج‌های احتمالی مهاجرت ناشی از تشنگی و بی‌آبی هشدار داده‌اند.
در سال ۲۰۰۸، به‌دنبال فشار انجمن‌های محیط‌زیستی، اتحادیه اروپا حمایت مالی از سد ایلیسو را متوقف کرد. این تجربه نشان می‌دهد که امکان اعمال فشار بین‌المللی بر پروژه‌های آبی ترکیه وجود دارد و عراق باید از این ظرفیت بهره ببرد.
آینده هلال حاصلخیز؛ هشدارهای جهانی
هلال حاصلخیز یک منطقه تاریخی و جغرافیایی در خاورمیانه است که شکل هلالی دارد و خاک آن بسیار حاصلخیز است، از نواحی رود دجله و فرات در عراق و سوریه شروع شده و تا شمال مصر و کنار رود نیل ادامه می‌یابد. این نوار بارور مهد کشاورزی و تمدن‌های اولیه بشر بوده و نخستین شهرها و تمدن‌هایی مانند سومر، آشور و بابل در آن شکل گرفته‌اند. رسوبات رودخانه‌ها باعث شده خاک منطقه برای کشاورزی بسیار مناسب باشد، اما امروز سدسازی‌های ترکیه، خشکسالی و تغییرات اقلیمی تهدیدی جدی برای امنیت غذایی و بقای کشاورزی این منطقه ایجاد کرده‌اند.
با اینکه امروز مناطق مختلف عراق شاهد بارش نعمت باران بود، کارشناسان می‌گویند این بارش‌های مقطعی نمی‌تواند مشکل کم‌آبی دجله را حل کند.
مدیر منابع آب فلوجه و شرق الانبار امروز شنبه اعلام کرد که بارندگی‌های اخیر ورودی قابل‌توجهی به نهر فرات اضافه نکرده و خبرهای منتشرشده درباره افزایش سطح آب این رودخانه نادرست است.
او گفت بارش‌ها فقط رواناب‌ها، دره‌ها و دریاچه‌ها را تغذیه کرده و به مخازن اصلی نرسیده است، بنابراین همچنان تأمین آب استان‌ها وابسته به ذخایر سد الثرثار است. وی تأکید کرد که هیچ رهاسازی جدیدی از سوی ترکیه وارد فرات نشده و با وجود تأمین کامل آب شرب، به‌دلیل ادامه بحران آب، امکان تأمین سهم آبی کشاورزان فعلاً وجود ندارد.
سازمان‌های بین‌المللی تحقیقات آب هشدار داده‌اند که اگر روند فعلی ادامه یابد، دجله و فرات تا سال ۲۰۴۰ ممکن است عملاً در عراق بمیرند. آکیو کیتوه، دانشمند ژاپنی، نیز پیش‌بینی کرده که هلال حاصلخیز تاریخی در همین قرن رو به پایان است./ فارس