وزارت اقتصاد در اهداف هشتگانه خود، توجه ویژه‌ای به هوشمندسازی مالیات داشته است. طرحی که در صورت اجرا، روند مالیات ستانی را متحول می‌کند و فرآیند آن برای ذی‌نفعان آسان‌تر خواهد شد. اتفاقی که ضمن افزایش دریافتی‌های دولت، شفاف‌سازی لازم برای مؤدیان و تسهیل فرآیند را نیز به دنبال دارد. جلوگیری از برخی تخلفات در این فرآیند نیز بخش دیگری از امتیازات هوشمندسازی است.
هرچند اخلال در روند هوشمندسازی و ایجاد سامانه‌های پر ایراد، می‌تواند وضعیت را از حالت فعلی سخت‌تر کند. هوشمندسازی مالیات با این وجود امری ناگزیر در اقتصاد ایران است که باید از سال‌ها قبل فرآیند آن آغاز می‌شد.
تحول نوین مالیاتی
این طرح یکی از محورهای کلیدی سیاست‌های اقتصادی دولت برای مقابله با فرار مالیاتی و افزایش بهره‌وری درآمدهای عمومی به شمار می‌رود. بر اساس آمارهای پیشین، میزان فرار مالیاتی کشور حدود ۳۰ درصد درآمد بالقوه برآورد می‌شد، امری که دستیابی به درآمدهای واقعی را برای دولت دشوار می‌کرد. با بهره‌گیری از فناوری‌های دیجیتال و پایگاه‌های داده یکپارچه، امکان رصد دقیق تراکنش‌های مالی و محاسبه مالیات بر اساس داده‌های واقعی فراهم شده است. این فرآیند نه تنها خطای انسانی را کاهش، بلکه سرعت و دقت را نیز به طور چشمگیری افزایش می‌دهد. یکی از دستاوردهای مستقیم این تحول، کاهش بوروکراسی و امکان ثبت اظهارنامه و پرداخت آنلاین است که هزینه‌های زمانی و مالی را برای مؤدیان کاهش می‌دهد.
با اجرای هوشمندسازی مالیات، دولت می‌تواند با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، اطلاعات مالی مؤدیان را به صورت دیجیتال ثبت و رصد کند. سامانه‌های الکترونیکی، پرونده‌های مالیاتی دیجیتال و گزارش‌دهی آنلاین، امکان پایش دقیق تراکنش‌ها و محاسبه مالیات بر اساس داده‌های واقعی را فراهم آورده‌اند. این فرآیند علاوه بر کاهش خطا‌های انسانی، سرعت و دقت محاسبه مالیات را نیز افزایش داده است.
مالیات‌دهندگان اکنون می‌توانند به صورت آنلاین اظهارنامه خود را ثبت کرده و پرداخت مالیات را بدون نیاز به مراجعه حضوری انجام دهند. این تغییر باعث کاهش هزینه‌های زمانی و مالی برای مؤدیان و افزایش شفافیت در کل سیستم مالیاتی شده است.
نگرانی زیرساختی
هوشمندسازی مالیات بدون زیرساخت‌های کافی و فرهنگ‌سازی مناسب، نمی‌تواند به اهداف خود برسد. یکی از چالش‌های اصلی، مقاومت برخی فعالان اقتصادی در برابر ثبت اطلاعات دقیق و کامل است. همچنین، نبود آموزش کافی برای کارمندان مالیاتی و مؤدیان در استفاده از سامانه‌های جدید می‌تواند باعث کندی روند اجرای طرح شود.
فعالان اقتصادی نگران شیوه هوشمندسازی مالیات از سوی وزارت اقتصاد هستند. وزارت اقتصاد بدون پیوند عمیق با وزارت ارتباطات نمی‌تواند فرآیند دقیقی برای این پروژه را پیش ببرد. در نهایت احتمال اضافه شدن یک چالش به چالش‌های دیگر وجود دارد و هدررفت سرمایه در این پروژه نیز قابل توجه است.
کارشناسان چه می‌گویند؟
ارسلان قاسمی، معاون امور مجلس اتاق تعاون ایران، در رابطه با نگرانی فعالان اقتصادی نسبت به تعدد سامانه‌های هوشمند به «ایران» گفت: «در رابطه با هوشمندسازی مالیات و اینکه فعالیت‌ها بر اساس یک سیستم قانون‌مند پیش رود، کسی ایرادی ندارد. اما از تجربه سامانه‌ها در کشور تجربه خوبی نداریم. در زمانی که حادثه بندر شهید رجایی پیش آمد، تمام دستگاه‌های درگیر این ماجرا مانند سازمان بنادر، بیمه، گمرک و بانک مرکزی و... اسناد فعالان اقتصادی را داشتند. الان که یک فعال اقتصادی دنبال دریافت خسارت است، به او می‌گویند اصل مدارک را بیاورید. این یعنی سامانه‌ها ارتباطی با هم ندارند. همه جای دنیا وقتی هوشمندسازی اتفاق می‌افتد، تمام موانع مسیر رفع می‌شود. الان هر نهادی برای خود دستگاهی دارد و این سامانه‌ها با هم ارتباطی ندارند.»
وی درباره لزوم هوشمندسازی صحیح مالیات گفت: «هوشمندسازی مالیات یکی از درخواست‌های مهم و مورد تأکید بخش خصوصی و تعاونی است. با هوشمندسازی در وقت صرفه‌جویی می‌شود، قانون به درستی اجرا می‌شود، نظارت‌پذیری افزایش می‌یابد و فعال اقتصادی می‌فهمد که چرا باید مالیات کم یا زیاد پرداخت کند. منافع دولت هم با هوشمندسازی تضمین می‌شود و دیگر شکایت مالیاتی کم می‌شود. هیأت‌های حل اختلاف مالیاتی با هوشمندسازی کارکرد خود را از دست می‌دهند. مسأله اینجاست که هوشمندسازی منجر به اضافه شدن یک سامانه به سامانه‌های دیگر نشود. تا الان به جز پیامک‌هایی که برای ما می‌آید، اقدام خاصی برای هوشمندسازی ندیده‌ایم.»
زیرساخت نداریم
محمدرضا جعفریان، مشاور مالیاتی اتاق اصناف تهران، در رابطه با نیاز به تقویت زیرساخت‌ها در جهت هوشمندسازی مالیات به «ایران» گفت: «هوشمندسازی نظام مالیاتی نیاز به مکانیسم‌هایی دارد که زیرساخت آن وجود ندارد. با توجه به وضعیت اینترنت در کشور ما و چالش‌هایی مانند تفسیر به رأی قانون و بخشنامه‌های متعدد، هوشمندسازی به طور جامع انجام نمی‌شود.
من امیدوارم مسئولین مالیاتی، اقدامات مؤثری را در این روند انجام دهند، تا اخذ مالیات از طریق هوشمندسازی قابل انجام باشد. اجرای این طرح نیاز به مشارکت کلیه دستگاه‌ها از جمله بانک مرکزی، گمرکات و از همه مهم‌تر وزارت صمت دارد. این دستگاه‌ها باید در فرآیند اجرای این طرح حضور داشته باشند. هر نهاد و سازمان مرتبط با اقتصاد ایران نگاه جزیره‌ای دارند. زمانی می‌توان مالیات هوشمند دریافت کرد که تمام ارگان‌ها در یک نهاد جمع شده باشند. اگر قرار باشد بانک مرکزی کار خود را بکند و گمرک هم کار خود را بکند و وزارت صمت هم بر اساس نگاه خود واردات را سامان دهد، امکان هوشمندسازی جامع وجود ندارد.»
وی درباره لزوم شکل‌گیری سامانه‌ای واحد برای مالیات ادامه داد: «باید به یک سامانه واحد و یکپارچه برسیم که پاسخگوی تمام مردم باشد. در آن صورت می‌توان انتظار داشت که هوشمندسازی مالیات به نتیجه برسد. امروز کماکان درگیر تعدد سامانه‌ها هستیم. سازمان امور مالیاتی نیز به تنهایی نمی‌تواند این قانون را اجرا کند. نیاز اولیه هوشمندسازی، آموزش به فعالین اقتصادی است.»
عباس آرگون، عضو هیأت رئیسه اتاق بازرگانی، درباره نکات لازم در اجرای پروژه هوشمندسازی مالیات به «ایران» گفت: «در مالیات نکته بسیار مهمی که وجود دارد، بحث برقراری عدالت مالیاتی است. باید در پرداخت مالیات تناسب درآمدی رعایت شود. مردم هم باید خروجی مالیات را در زندگی شخصی و کاری خود ببینند. مالیات یک مسیر دو طرفه است. از یک طرف مالیات می‌دهید از طرف دیگر می‌خواهید که دولت پاسخگو باشد. نکته بعدی بحث تورم است. بسیاری از مالیاتی که از خودرو، ملک و... گرفته می‌شود، مالیات از تورم است. شما باید از درآمد واقعی مردم مالیات بگیرید اما کنترل تورم برعهده دولت است. اگر تورم از دل مالیات خارج نشود، نوعی بی عدالتی است. این موارد باید در هوشمندسازی لحاظ شود. یکی از مشکلاتی که کشور دارد، گمگشتگی مردم در سامانه‌های مختلف است. باید یکسان‌سازی در سامانه‌ها صورت بگیرد که افراد از سامانه به عنوان یک عنصر کمک کننده استفاده کنند. کاهش ممیزمحوری در مالیات نیز امر مثبت و منصفانه است.»
فرصتی تاریخی با ریسکی بالا
هوشمندسازی نظام مالیاتی پتانسیل آن را دارد که با افزایش شفافیت، کاهش فساد و کارآمدسازی وصول درآمدها، بنیان‌های اقتصاد ایران را مستحکم‌تر کند. با این حال، موفقیت آن در گرو عبور از چالش‌های حیاتی است: ایجاد یک سامانه یکپارچه و فراگیر به جای تکثیر سامانه‌های متعدد و ناسازگار، تقویت زیرساخت‌های دیجیتال ملی و فرهنگ‌سازی و آموزش همگانی برای تمامی ذی‌نفعان. اگر این طرح با مدیریتی منسجم، دانش فنی بالا و عزمی جدی برای رفع موانع بین‌دستگاهی پیش برود، می‌تواند به موتور محرکه عدالت مالیاتی و درآمدزایی دولت تبدیل شود.