در حالی‌که حراج‌های پی‌درپی سکه به ابزار اصلی سیاست‌گذار برای مهار قیمت تبدیل شده، شکاف میان آرامش ظاهری بازار و فشارهای پنهان نقدینگی، این پرسش را پررنگ کرده است که آیا این سیاست توان پایدارسازی بازار را دارد یا فقط مُسکن کوتاه‌مدت است؟
حراج‌های گسترده و متوالی سکه طی ماه‌های اخیر، به یکی از اصلی‌ترین مداخلات دولت برای مدیریت بازار فلزات گرانبها تبدیل شده است.
این حراج‌ها در ظاهر، با افزایش عرضه و شکستن هیجان خرید، توانسته‌اند قیمت سکه را برای چندین هفته در محدوده‌ای کنترل‌شده نگه دارند.
اما در لایه‌های زیرین بازار، نشانه‌هایی وجود دارد که تردیدهای جدی درباره دوام این سیاست ایجاد می‌کند.
بازار طلا در ایران در نقطه‌ای ایستاده که همزمان از دو طرف تحت فشار قرار دارد: از بیرون، رشدهای ریسکی و نوسانات شدید اونس جهانی و از داخل، موج‌های دوره‌ای تقاضای خرد و رفتارهای سفته‌بازانه. این شرایط باعث شده سیاست‌گذار برای جلوگیری از جهش قیمت، از ابزار حراج سکه بیش از هر زمان دیگری استفاده کند.
حراج‌های متوالی؛ ابزاری برای کنترل کوتاه‌مدت قیمت
حراج سکه در ایران سابقه طولانی دارد، اما شدت و تکرار حراج‌های اخیر بی‌سابقه بوده است.
عرضه سنگین سکه معمولاً قیمت‌ها را برای چند روز یا چند هفته مهار می‌کند و از شکل‌گیری هیجان خرید جلوگیری می‌کند. همین، دلیل اصلی موفقیت‌های ظاهری این سیاست در کوتاه‌مدت است.
اما ساختار فعلی بازار طلا در ایران بر پایه «تقاضای احتیاطی» بنا شده؛ یعنی خانوارها در مواجهه با کوچک‌ترین ریسک، به خرید سکه روی می‌آورند.
همین رفتار باعث شده اثر حراج‌ها بسیار سریع‌تر از گذشته خنثی شود. در حالی‌که عرضه رسمی تلاش می‌کند تعادل ایجاد کند، سمت تقاضا همچنان تحت تأثیر انتظارات تورمی قرار دارد.
از سوی دیگر، برخی معامله‌گران حرفه‌ای حراج‌ها را فرصتی برای خرید ارزان‌تر می‌بینند و بلافاصله پس از دریافت سکه، آن را مجدداً در بازار آزاد با قیمت بالاتر عرضه می‌کنند. این رفتار آربیتراژی، تأثیر حراج بر مهار قیمت را کاهش می‌دهد. نتیجه آنکه سیاست‌گذار هر بار باید با حجم بیشتری عرضه کند تا همان اثر دفعه قبل را تکرار کند.
در چنین شرایطی، حراج به‌جای آنکه «ابزار تنظیم‌گر» باشد، به «خط دفاعی مستمر» تبدیل شده که هر روز فشار بیشتری روی ذخایر وارد می‌کند.
رابطه حراج‌ها با حباب سکه؛ کاهش ظاهری، پایداری واقعی؟
یکی از اهداف رسمی حراج‌ها، کاهش «حباب سکه» است؛ یعنی فاصله قیمت واقعی سکه با ارزش ذاتی آن (بر اساس اونس جهانی و نرخ دلار). در دوره‌هایی پس از حراج‌ها، حباب کاهش یافته، اما این کاهش پایدار نبوده است.
علت آن است که بخش بزرگی از حباب در ایران ناشی از «ریسک غیراقتصادی» و «انتظارات تورمی» است، نه صرفاً کمبود عرضه.
به همین دلیل، هرچند عرضه مقطعی می‌تواند فشار را کم کند، اما ریشه‌های شکل‌دهنده به حباب همچنان فعال‌اند.
به‌عنوان مثال، در هفته‌هایی که دلار آرام بوده، اما اخبار جهانی از احتمال کاهش نرخ بهره آمریکا منتشر شده، بازار سکه حتی با وجود حراج، تمایل به رشد نشان داده است.
از طرف دیگر، رفتار معامله‌گران نیز نسبت به حباب تغییر کرده است؛ بخش قابل توجهی از خریداران امروز اساساً به حباب توجهی ندارند.
آنها سکه را نه به‌عنوان دارایی سرمایه‌گذاری، بلکه به‌عنوان سپر تورمی خریداری می‌کنند. این گروه بازار را نسبت به تحلیل‌های بنیادی بی‌حس کرده است.
بنابراین، حراج می‌تواند حباب را در کوتاه‌مدت فشرده کند، اما ساختار بازار اجازه نمی‌دهد این کاهش تثبیت شود.
اثر حراج‌ها بر رفتار سفته‌بازان؛ مهار یا تحریک؟
سفته‌بازان بزرگ در بازار طلا رفتارهایی کاملاً متفاوت با خریداران خرد دارند. آنها به دنبال زمان‌بندی دقیق هستند و ورود و خروجشان معمولاً موج قیمتی ایجاد می‌کند.
برای این گروه، حراج سکه «سیگنال مداخله دولت» است و هر سیگنال مداخله‌ای برایشان دو پیام دارد:
۱- قیمت فعلی مورد قبول سیاست‌گذار نیست و باید سرکوب شود.
۲- نرخ‌های پایین‌تر از حراج فرصت ورود و خرید سنگین است.
به همین دلیل، برخلاف هدف اصلی سیاست‌گذار، حراج‌ها گاهی باعث افزایش مشارکت سفته‌بازان می‌شود. خرید گسترده این گروه در نرخ‌های پایین‌تر، خود باعث شکل‌گیری موج تقاضای جدید در ادامه مسیر می‌شود.
این پدیده نشان می‌دهد که سیاست‌گذار همزمان هم در حال مهار سفته‌بازان است و هم ناخواسته به آنها فرصت جدید می‌دهد.
تأثیر بازار جهانی بر کارایی حراج‌ها
بازار داخلی طلا به‌شدت وابسته به حرکت اونس جهانی است. در سالی که طلا پی‌درپی رکورد جهانی زده، هر موج رشد قیمت جهانی، اثر سیاست داخلی را ضعیف می‌کند. حراج‌ها زمانی موثرند که نوسانات جهانی محدود باشد.
اما در شرایطی که بانک‌های مرکزی جهان به سمت خرید بیشتر طلا حرکت کرده‌اند، نرخ بهره آمریکا احتمالاً کاهش خواهد یافت و دلار جهانی تضعیف می‌شود، فشار افزایشی بر طلا ادامه‌دار است. در چنین فضایی، حراج داخلی فقط اثر ضدنوسان دارد، نه جهت‌دهی.
در واقع، هر بار رشد اونس جهانی موج تازه‌ای از انتظارات را ایجاد می‌کند و مصرف‌کننده داخلی، حتی با وجود حراج، دوباره به سمت خرید سکه حرکت می‌کند. این یعنی بازار ایران بیش از آنکه به سیاست داخلی حساس باشد، از عوامل بین‌المللی اثر می‌پذیرد.
به همین دلیل است که تحلیلگران می‌گویند که بدون ثبات در بازار جهانی طلا، هیچ حراج داخلی نمی‌تواند روند بلندمدت را تغییر دهد.
آیا حراج‌ها ذخایر را تهی می‌کند؟ نگاه ساختاری
یکی از نگرانی‌های اقتصادی، پیامد بلندمدت حراج‌ها بر ذخایر طلاست. اگرچه بانک مرکزی بخش قابل‌توجهی از ذخایر را از مسیر واردات یا تبدیل طلای خام تأمین می‌کند، اما تداوم حراج‌ها فشار قابل‌توجهی بر ذخایر می‌گذارد.
اگر حجم حراج‌ها از توان بازسازی ذخایر بالاتر برود، سیاست‌گذار ناچار است عرضه را محدود کند یا قیمت پایه را افزایش دهد؛ در هر دو حالت بازار دوباره واکنش افزایشی نشان خواهد داد. این ریسک مخصوصاً در دوره‌هایی که همزمان با رشد اونس جهانی هستیم، پررنگ‌تر می‌شود.
نکته دیگر این است که هر بار عرضه گسترده‌ای انجام می‌شود، انتظارات فعالان بالا می‌رود و بازار در دوره‌های بعد، به حجم بیشتری از حراج عادت می‌کند. این «عادت‌دادن بازار به عرضه بالا» در بلندمدت پرهزینه است و می‌تواند کارایی سیاست را کاهش دهد.
به همین دلیل بسیاری از اقتصاددانان معتقدند حراج‌ها باید شبیه «سوپاپ اضطراری» استفاده شوند، نه ابزار سیاست‌گذاری دائمی.
انتظارات تورمی را کنترل کنید
کامران رحیمی، کارشناس اقتصادی، در گفت‌وگو با فارس گفت: مشکل اصلی بازار سکه، کمبود عرضه نیست؛ بلکه انتظارات تورمی است که ریشه در ساختار اقتصاد دارد. مردم وقتی احساس نااطمینانی می‌کنند، واکنششان خرید سکه است. این الگوی رفتاری حتی با حراج هم تغییر نمی‌کند، فقط برای مدتی به تعویق می‌افتد.
این کارشناس اقتصادی ادامه داد: در دنیا معمولاً سیاست‌گذار از ابزارهای بازار باز و سیاست‌های پولی برای مدیریت تقاضای دارایی‌های امن استفاده می‌کند، نه اینکه ذخایر را مستقیم وارد بازار کند. اگر فشار بر ذخایر زیاد شود، سیاست‌گذار ابزار اصلی خود را از دست می‌دهد و بازار بدون لنگر می‌ماند.
وی افزود: اگر حراج‌ها بدون تغییر در انتظارات کلان اقتصادی ادامه یابد، بازار پیام متناقض دریافت می‌کند: از یک طرف عرضه زیاد است، از طرف دیگر پایه پولی و انتظارات تورمی بالا. در این شرایط، سیاست‌گذار عملاً با موتور روشن تورم می‌جنگد. این مدل پایدار نیست.
اثر حراج‌ها کاهش می‌یابد
حراج سکه در کوتاه‌مدت توانسته سرعت رشد قیمت را مهار کند، اما شواهد نشان می‌دهد این سیاست به تنهایی قادر به کنترل پایدار بازار نیست.
اثرگذاری حراج‌ها به دلیل فشار تقاضای احتیاطی، رفتار سفته‌بازانه و موج‌های جهانی طلا محدود شده است.
اگر اصلاحی در انتظارات تورمی، سیاست‌های پولی و ساختار عرضه ایجاد نشود، حراج‌ها دیر یا زود اثر خود را از دست خواهند داد و بازار دوباره به مسیر طبیعی خود بازمی‌گردد./ فارس