کشت برنج به عنوان یک محصول استراتژیک و پرمصرف، در شرایط بحران کم‌آبی ایران با محدودیت‌های جدی مواجه شده است. در پاسخ به این چالش، وزارت جهاد کشاورزی کشت برنج را به طور رسمی به دو استان شمالی (گیلان و مازندران) محدود کرده است. این تصمیم با هدف حفظ منابع آبی و جلوگیری از توسعه کشاورزی پرمصرف در مناطق خشک و نیمه‌خشک کشور اتخاذ شده است.
در همین راستا، معاون وزیر جهاد کشاورزی با هدف مدیریت منابع آبی به سیاستهای کشت برنج اشاره کرد و گفت: «در حال حاضر در ۱۹ استان کشور برنج کشت می‌شود در حالی که بر اساس سیاستهای وزارت جهاد کشاورزی کشت برنج فقط در دو استان شمالی مجاز است. این تصمیم که سال‌‌هاست به اجرا درآمده، واکنشی ضروری به بحران کم‌آبی شدید در کشور محسوب می‌شود.»
کارشناسان حوزه کشاورزی معتقدند که ادامه کشت برنج در مناطق غیرمجاز، نه تنها موجب افت شدید منابع آبی زیرزمینی می‌شود، بلکه کیفیت خاک را نیز تحت تأثیر قرار می‌‌دهد. از سوی دیگر، نبود نظارت کافی و ضعف در اجرای سیاستهای ملی، موجب شده تا این روند کنترل‌‌ناپذیر شود.
مصرف ۴ میلیارد متر مکعب آب
تنها برای ۱۰ درصد برنج مصرفی
کارشناس برنج و مجری سابق طرح تولید برنج وزارت جهاد کشاورزی در گفت‌و‌گو با خبرنگار «ایران» عنوان کرد: «بر اساس آمارهای رسمی وزارت جهاد کشاورزی سطح زیر کشت برنج در ایران بین 600 تا 620 هزار هکتار است که حدود 70 درصد از سطح زیر کشت و 75 درصد از تولید شلتوک اختصاص به دو استان گیلان و مازندران دارد. در 17 استان دیگر نیز با وجود ابلاغ قانون ممنوعیت و محدودیت کشت در سال 1398 کشت برنج در سطح 180-150 هزار هکتار رواج دارد. از حدود سه میلیون تن شلتوک تولیدی کشور حدود 500 هزار تن در این 17 استان تولید می‌شود که این میزان تولید حدود 10 درصد از کل نیاز برنج کشور است.»
بر اساس اعلام مجری سابق طرح تولید برنج وزارت جهاد کشاورزی، کل آب مصرفی برای کشت برنج در کشور حدود 8 میلیارد متر مکعب برآورد می‌شود. نکته حائزاهمیت این است که سهم 17 استان غیرشمالی از این منابع، حدود 4 میلیارد متر مکعب است که تنها برای تأمین 10 درصد از نیاز برنج کشور (حدود 500 هزار تن شلتوک از کل تولید 3 میلیون تنی) مصرف می‌شود. این امر نشان‌دهنده بهره‌وری بسیار پایین آب در این استان‌هاست، به طوری که به ازای هر متر مکعب آب، کمتر از 200 گرم برنج تولید می‌شود. در مقایسه، میانگین مصرف آب در هر هکتار زراعت برنج در استان‌های غیرشمالی به 25هزار متر مکعب در هکتار می‌رسد که تقریباً دو برابر میزان مصرف در استان‌های شمالی است.
مصرف آب برنج در ۱۷ استان
دو برابر شهرهای شمالی
ادیبی تأکید کرد: «حمایت از کشت‌های جایگزین برنج در استان‌های غیرشمالی و پرداخت مابه‌التفاوت درآمد ناشی از عدم کشت برنج به شالیکاران در 17 استان و تقویت زیرساخت‌های تولید برنج در دو استان اصلی تولید(مازندران و گیلان) در راستای پایداری تولید برنج در ایران ضروری است، زیرا با توجه به قرار گرفتن کشور ما در کمربند خشک جهان و داشتن میزان بارندگی حدود یک چهارم میانگین جهانی، کشت برنج در استان‌های غیرشمالی خارج از چهارچوب‌های فنی و تخصصی و ضوابط قانونی است.»
بدون واردات، کمبود ۲ میلیون تنی داریم
مجیدرضا خاکی، دبیر انجمن واردکنندگان برنج ایران، با اشاره به سهم حدود ۷۰ درصدی دو استان گیلان و مازندران از کل تولید برنج کشور، گفت: «بیش از ۸۰ درصد برنج تولیدی در این مناطق مربوط به ارقام کیفی مانند طارم و هاشمی است که میانگین عملکرد آنها حدود ۲.۵ تن در هر هکتار برآورد می‌شود. در حالی که اقلام اقتصادی با راندمان برداشت بالاتر نظیر فجر و ندا، عموماً در استان گلستان کشت می‌شود که سهم درخور توجهی از تولید برنج پرمحصول کشور را داراست.»
وی افزود: «حداکثر ظرفیت تولید بالقوه در دو استان مازندران و گیلان حدود ۱.۵ میلیون تن است و از این رو چنانچه با هدف مدیریت منابع آبی، کشت برنج به این استان‌ها محدود شود، با در نظر گرفتن نیاز سالانه حدود ۳.۵ میلیون تنی کشور، تأمین حداقل ۲ میلیون تن از محل واردات برای حفظ تعادل عرضه و تقاضا ضروری به نظر می‌رسد.»
خاکی درباره چالش‌های پیش‌روی تأمین این حجم از واردات توضیح داد: «مسأله اصلی، تنگنای ارزی کشور در کنار اصرار سیاست‌گذار بر تداوم تخصیص ارز ترجیحی برای واردات برنج است. در حال حاضر، ارز مربوط به محموله‌هایی که از بهمن‌ماه سال گذشته ترخیص و در بازار عرضه شده‌اند، هنوز پرداخت نشده و این تأخیر با مخدوش کردن اعتبار بازرگانان ایرانی، باعث انباشت بدهی نزد تأمین‌کنندگان خارجی و کاهش تمایل شرکای بین‌المللی به همکاری با ایران شده است.»
دبیر انجمن واردکنندگان برنج ایران تصریح کرد: «افزایش تولید و تحقق خودکفایی در برنج امری بسیار مطلوب و آرمانی به نظر می‌رسد، اما واقعیت این است که کشور با محدودیت جدی منابع آبی مواجه است؛ از طرفی تولید هر کیلوگرم برنج بین ۴ تا ۶هزار لیتر آب مصرف می‌کند. بنابراین باید به الگوی مناسبی از تأمین پایدار برسیم که با صیانت از منابع طبیعی، امنیت غذایی کشور نیز تضمین شود.»
وی تأکید کرد: «اگر سیاست‌گذار تصمیم دارد کشت برنج را به دو استان شمالی محدود و کمبود ناشی از آن را از طریق واردات جبران کند، ضروری است با تسریع در پرداخت معوقات ارزی، سیاست حذف ارز ترجیحی و آزادسازی واردات نیز در دستور کار قرار گیرد. تنها از این مسیر می‌توان تأمین پایدار، به‌موقع و متناسب با نیاز بازار را با قیمت رقابتی تضمین کرد و از بروز بحران‌های دوره‌ای در این کالای اساسی جلوگیری به عمل آورد.»