هشتم دسامبر 1991، بوریس یلتسین رئیس‌جمهور جمهوری فدرال شوروی، لئونید کراوچوک رئیس‌جمهور اوکراین، و استانیسلاو شوشکویچ رئیس دولت جدید‌التاسیس بلاروس، توافقنامه بلاوژا را امضا و بدین ترتیب اتحاد جماهیر شوروری را منحل کردند. این سند از نظر رویه بین‌المللی و پیامدهای اجتماعی-اقتصادی آن برای کشوری که زمانی اتحادیه‌ای فراگیر بود، بی‌سابقه محسوب می‌شد. دو هفته بعد، در ۲۱ دسامبر ۱۹۹۱ در شهر آلماآتا، روسیه، اوکراین، بلاروس، آذربایجان، گرجستان، ارمنستان، قزاقستان، قرقیزستان، مولداوی، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان به توافقی کلی برای پیوستن به کشورهای مستقل مشترک‌المنافع دست یافتند و اعلامیه آلماآتا به تصویب رسید.
بسیاری از کارشناسان، این رویداد تاریخی را پرده آخر نمایشی می‌دانند که به شکل‌گیری روسیه جدید انجامید؛ یعنی فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و آغاز نقطه مرجع جدیدی در تاریخ روسیه مدرن که بهرغم تاریخ پرتلاطم چند‌صد‌ساله خود، یک‌شبه خود را در یک واقعیت سیاسی و اقتصادی به‌شدت تغییر‌یافته جای داد. از آن تاریخ به بعد بود که مسکو کوشید روابط خود با کشورهای همسایه را توسعه داده و به‌تدریج سدی محکم در برابر یک‌جانبه‌گرایی آمریکا ایجاد کند. نقش مهم ایران در ژئوپلیتیک منطقه و موقعیت استراتژیک کشورمان سبب شده که مسکو طی سال‌های اخیر روابط خود با تهران را توسعه داده و حال تحلیلگران حوزه سیاست بین‌الملل از ایجاد اتحاد استراتژیک میان روسیه و ایران (با همراهی چین) در برابر سلطه غرب سخن به میان می‌آورند. تحولات چندماهه اخیر حاکی از آن بوده که روابط دوجانبه ایران-روسیه بدل به موضوعی تاثیرگذار در سطح بین‌المللی شده که خوانش آن باید از خلال روابط پرتنش اخیر تهران با غرب صورت بگیرد.
لاریجانی در مسکو
همکاری بین ایران و روسیه از سال ۲۰۲۲ بهرغم بی‌اعتمادی متقابل در جبهه‌های مختلف افزایش یافت. این در حالی است که بسیاری انتظار دارند که پس از به امضا رسیدن توافق جامع راهبردی میان دو کشور در تاریخ ۱۷ ژانویه ۲۰۲۵، دامنه مشارکت استراتژیک طرفین به اوج خود برسد. سفر اخیر علی لاریجانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران، به روسیه در چارچوب چنین روندی تعریف می‌شود. در تاریخ ۲۴ مهرماه، لاریجانی در مسکو با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه دیدار کرد تا پیام رهبر معظم انقلاب اسلامی را به وی ابلاغ نماید. رسانه‌های روسی این سفر را مهم و راهبردی توصیف و آن را در چارچوب تحولات امنیتی خاورمیانه و بازآرایی نظم جهانی ارزیابی کردند.
این اما پایان ماجرا نبوده و روز دوشنبه ۲۸مهرماه، رسانه‌ها از سفر نماینده ویژه روسیه در امور سوریه به تهران خبر داده و گزارش دادند که وی با علی لاریجانی دیدار و گفت‌وگو کرده است. به گزارش ایسنا، اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه، در نشستی خبری اعلام کرد: «نماینده ویژه روسیه در امور سوریه در تهران حضور دارد و قرار است با مقامات مرتبط با امور خارجه ایران دیدار و رایزنی کند.» وی افزود: «این تماس‌ها در چارچوب همکاری‌ها و مشورت‌ها بین دو کشور در زمینه‌های مختلف است.»
توسعه روابط ایران-روسیه
تارنمای رسانه‌ای المانیتور طی گزارشی عنوان کرد که ماهیت گسترش روابط میان مسکو و تهران، بیش از هر چیز، ماحصل رویکردهای اتخاذشده از سوی غرب در قبال ایران است. این تارنما طی گزارشی عنوان کرد: دیدار اخیر لاریجانی با پوتین، از نظر بسیاری، تاکیدی است بر همکاری فزاینده اما توام با احتیاط ایران و روسیه، آن هم در شرایطی که تجدید آرایش‌های پس از جنگ ۱۲روزه، توازن منطقه‌ای را دستخوش تغییر کرده است.
المانیتور گزارش داد که تجاوز اسرائیل و آمریکا به ایران، فعال‌سازی مکانیسم ماشه از سوی غرب و بازگشت تحریم‌های سازمان ملل همگی بخشی از روندی هستند که بر ادامه و گسترش همکاری‌های ایران با متحدان همیشگی‌اش، یعنی روسیه و چین، تاثیر می‌گذارند. بنا به این گزارش، سفر لاریجانی به مسکو در برهه‌ای حساس برای تهران انجام شد؛ از زمان درگیری‌های ژوئن، ایران در تعاملات خارجی و منطقه‌ای خود، رویکردی محتاطانه را پیش گرفته و دست به بازنگری آنها زده است. صلح شکننده‌ای که پس از جنگ ۱۲روزه حاصل شد، همچنان سایه سنگین خود را بر منطقه حفظ کرده و این بدان معناست که تهران در تلاش است ورای روابط پرتنش فعلی با غرب، یکپارچگی ژئوپلیتیک خود را حفظ کرده و آن را مستحکم کند. بی‌تردید، گسترش همکاری‌ها در حوزه‌های گوناگون با چین و روسیه، بخشی مهم از این دستورالعمل است. این در حالی است که پیش‌تر پوتین علنا فاش کرد که نخست‌وزیر اسرائیل به او گفته بود که این رژیم قصد رویارویی بیشتر با ایران را ندارد. این اظهارات در رسانه‌های جهان به طور گسترده به عنوان شواهدی از نقش رو به رشد مسکو به‌عنوان میانجی میان دو رقیب منطقه‌ای تلقی شد.
معمای استراتژیک
المانیتور در ادامه گزارش داد که از زمان حمله تمام‌عیار روسیه به اوکراین در سال ۲۰۲۲، این کشور تحت تحریم‌ها و محدودیت‌های متعددی قرار گرفته و همین امر سبب نزدیکی هرچه بیشتر این کشور با ایران شده، کشوری که خود درگیر تحریم‌های گسترده غرب است. در آخرین تحولات در حوزه همکاری‌های دوجانبه، معاون ارزی بانک مرکزی از توافق دو بانک روسی برای پذیرش ال‌سی بانک‌های ایرانی خبر داد و گفت که این همکاری‌ها زمینه‌ساز استفاده از مکانیسم‌های مالی جدید ایران و روسیه به‌ویژه در بخش کشاورزی خواهد بود.
المانیتور در ادامه عنوان کرد: با این حال، رابطه ایران با روسیه همچنان با احتیاط همراه است. نخبگان ایران در مورد میزان اعتمادی که باید به کرملین داشته باشند، دچار اختلاف هستند. اصلاح‌طلبان و میانه‌روها روسیه را به عنوان قدرتی خودمحور می‌بینند که از ایران به عنوان یک کارت چانه‌زنی در محاسبات جهانی و رویارویی‌های خود با غرب استفاده می‌کند. در مقابل، دیگر گروه‌های سیاسی، مسکو را یک متحد استراتژیک در مبارزه‌ای مشترک علیه سلطه و هژمونی آمریکا تلقی می‌کنند.
این گزارش افزود: شکاف مذکور، بر وضعیت کنونی ایران تاکید دارد؛ از زمان جنگ ۱۲روزه ژوئن، مقامات ایرانی یک مسیر دوگانه را دنبال کرده‌اند. درحالی‌که فرماندهان نظامی هشدار داده‌اند که هرگونه حمله آتی اسرائیل با پاسخ قاطعانه مواجه خواهد شد، دیپلمات‌ها به آرامی تمایل خود را برای اجتناب از رویارویی مجدد نشان داده‌اند. بنابراین، می‌توان چنین گفت که مراودات اخیر لاریجانی با مسکو چیزی فراتر از یک روال دیپلماتیک است. این تعاملات نشانگر توازن استراتژیک برای حفظ همسویی با روسیه در عین کاوش برای کاهش تنش با اسرائیل است.
ائتلاف علیه فشار
المانیتور در ادامه عنوان کرد که برای دهه‌ها، هدف راهبردی قدرت‌های غربی این بوده که ایران را منزوی کنند، نفوذ منطقه‌ای آن را مهار سازند و بلندپروازی‌های هسته‌ای‌اش را از طریق فشار اقتصادی بی‌امان متوقف کنند. این سیاست خستگی‌ناپذیر از تحریم‌های هدفمند به کارزار تمام‌عیار فشار حداکثری که در سال ۲۰۱۸ آغاز شد، گسترش یافته است. با این حال، با در نظر گرفتن این نکته که تهران در ارتباط استراتژیک با روسیه و چین قرار دارد، می‌توان از شکست رویکرد انزوامحور غرب حرف زد: تلاش غرب برای انزوای ایران نه تنها منجر به تسلیم نشده، بلکه صرفا یک حلقه بازخورد ژئوپلیتیکی ایجاد کرده و ایران را به سمت‌وسویی سوق داده تا از واگذاری میدان دوری کرده و به سمت کرملین متمایل شود.
در ادامه این گزارش آمده است: برای غرب، هدف تحریم‌ها، تضعیف قابلیت‌های ایران بود؛ در عوض، آنها ایران را به متحدی هم‌بسته با یک قدرت نظامی بزرگ جهانی تبدیل کرده‌اند. هم مسکو و هم تهران، در قالب یک پروژه فشرده برای جداسازی اقتصادی از غرب، مشغول ایجاد زیرساخت‌های جایگزین و مصون از اهرم مالی آمریکا هستند. در مرکز این تلاش، توسعه کریدور بین‌المللی حمل‌ونقل شمال-جنوب (INSTC) قرار دارد، شبکه‌ای چندوجهی به طول ۷۲۰۰ کیلومتر از مسیرهای کشتی، راه‌آهن و جاده که هند، ایران، آذربایجان و روسیه را به یکدیگر متصل می‌کند. این کریدور از کانال سوئز و گلوگاه‌های دریایی غرب عبور کرده، دسترسی روسیه را به بازارهای آسیایی فراهم می‌کند و برای ایران یک جریان درآمد مطمئن خارج از نظارت غرب به ارمغان می‌آورد. هرگونه تلاش غرب برای قطع کردن درآمدهای انرژی سنتی ایران، سرمایه‌گذاری در این شریان تجاری جایگزین را تقویت می‌کند.
در عین حال، بحث همکاری‌های ایران و روسیه بر یک چالش کلیدی متمرکز است: چه‌بسا ایران مشغول بررسی این نکته بوده که چگونه می‌توان با روسیه تعامل کرد، بدون اینکه به آن وابسته شد و چگونه می‌توان همزمان در بطن تحولات منطقه‌ای بود که به‌طور فزاینده‌ای در حال تغییر و دگرگونی است. با این حال، تا زمانی که غرب راهبرد فشار حداکثری خود را حفظ کند و تا زمانی که مسکو به‌عنوان وزنه تعادل اصلی در برابر واشنگتن در صحنه جهانی باقی بماند، می‌توان انتظار داشت که این پیوند قوی‌تر شود. / دنیای اقتصاد