در حالی که سایه سنگین تحریم‌های جدید با فعال‌سازی مکانیسم اسنپ‌بک بر اقتصاد ایران افتاده، دولت چهاردهم دست به بازآرایی برنامه‌های حمایتی خود زده است. سید کامل تقوی‌نژاد، دبیر هیئت دولت، در مصاحبه‌ای اخیر اعلام کرد که بسته معیشتی برای هشت دهک درآمدی جامعه در حال برنامه‌ریزی است تا از سفره مردم در برابر گرانی‌های قریب‌الوقوع حفاظت شود. این خبر، در حالی که امیدواری‌هایی را در میان اقشار متوسط و پایین جامعه برانگیخته، پرسش‌های بسیاری را نیز درباره کارایی واقعی این طرح در برابر تورم ۴۰ درصدی سال جاری مطرح کرده است.
فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت، نیز در حاشیه جلسه هیئت دولت تأکید کرد که برنامه اقتصادی جدید با آرایش تازه، یکشنبه آینده به هیئت وزیران ارائه خواهد شد و تمرکز اصلی آن بر تأمین معیشت مردم است. از سوی دیگر، محمد مخبر، معاون اول رئیس‌جمهور، در اظهاراتی پیشین بر لزوم اجرای سریع کالابرگ الکترونیکی برای جلوگیری از رانت‌های یارانه‌ای تأکید کرده بود. این گزارش، به بررسی جزئیات این آرایش جدید می‌پردازد: از ارزش هر نوبت پرداخت و ارزش سالانه آن، تا کارایی طرح برای خانواده‌ها و پوشش آن در برابر تورم فزاینده. بر اساس آمار رسمی، بیش از ۸۱ میلیون نفر در ایران یارانه نقدی دریافت می‌کنند و حالا با گسترش کالابرگ به هشت دهک، حدود ۷۰ میلیون نفر مشمول حمایت‌های ترکیبی خواهند شد. اما آیا این طرح، واقعاً می‌تواند معیشت خانوارها را تضمین کند؟
تحریم‌ها و تورم، دشمنان سفره مردم
اقتصاد ایران در سال ۱۴۰۴، با چالش‌های چندلایه روبرو است. فعال‌سازی اسنپ‌بک توسط آمریکا، که تحریم‌های سازمان ملل را بازمی‌گرداند، فشار بر منابع ارزی را دوچندان کرده است. طبق برآوردهای مرکز آمار ایران، نرخ تورم نقطه‌به‌نقطه در شهریورماه به ۳۹.۵ درصد رسیده و سبد معیشت خانوارهای دهک اول، بیش از ۱۵ میلیون تومان ماهانه تخمین زده می‌شود. گرانی کالاهای اساسی مانند برنج، روغن و گوشت، که بیش از ۵۰ درصد افزایش قیمت داشته، خانواده‌ها را به مرز ورشکستگی کشانده است. در این میان، دولت با تکیه بر منابع حاصل از حذف یارانه‌های دهک‌های بالا، به سمت طرح‌های هدفمند حرکت کرده. تقوی‌نژاد در مصاحبه با ایرنا، جلسات فشرده هیئت دولت پیش از اسنپ‌بک را یادآور شد و گفت: “دولت قبل از فعال‌سازی مکانیسم ماشه، جلسات خاصی برای مسائل اقتصادی برگزار کرد. هدف، حمایت از سفره مردم است و بسته معیشتی برای هشت دهک همزمان با اجرای اسنپ‌بک تخصیص می‌یابد.” این بسته، ترکیبی از یارانه نقدی و کالابرگ الکترونیکی است که از اردیبهشت ۱۴۰۴ در مراحل مختلف اجرا شده.
مهاجرانی نیز در گفت‌وگو با مهر، بر حفظ آرامش روانی جامعه تأکید کرد: “در شرایط کنونی، موضوع ما معیشت مردم، حفظ ثبات اجتماعی و تاب‌آوری ذهنی است. همه این‌ها به اقتصاد ربط دارد و دولت موظف است برنامه‌ریزی کند.” او افزود که پس از تصویب برنامه جدید، وظیفه هر وزارتخانه مشخص خواهد شد و افزایش قیمت کالاهای ضروری، با حمایت‌های هدفمند مهار می‌شود.
مخبر، به عنوان معمار اصلی سیاست‌های رفاهی دولت، در مصاحبه‌ای در سال ۱۴۰۱ (که همچنان مبنای سیاست‌های فعلی است) هشدار داد: “اگر کالابرگ آماده نشود، ناچاریم یارانه نقدی را ادامه دهیم، اما این کار رانت ۳۱۲ هزار میلیارد تومانی ارز ترجیحی را تداوم می‌بخشد.” او بر پرداخت یارانه نان و دارو با کالابرگ تأکید کرد و گفت: “به دهک‌های پایین، سبد حمایتی ویژه تعلق می‌گیرد تا هیچ‌کس از دایره حمایت خارج نشود.”
هر نوبت چقدر، هر سال چقدر؟
طرح کالابرگ الکترونیکی، که از قانون بودجه ۱۴۰۴ الهام گرفته، امکان خرید ۱۱ قلم کالای اساسی (مانند برنج، روغن، گوشت، لبنیات و حبوبات) را از فروشگاه‌های خاص فراهم می‌کند. علاوه بر این، یارانه نقدی ۳۰۰ هزار تومانی ماهانه برای همه دهک‌ها (به جز دهک ۱۰) ادامه دارد، که سالانه ۳.۶ میلیون تومان به ازای هر نفر اضافه می‌کند. برای یک خانوار چهارنفره در دهک اول، ارزش کل ماهانه حدود ۳.۲ میلیون تومان (۲.۴ میلیون کالابرگ + ۱.۲ میلیون نقدی) و سالانه ۳۸.۴ میلیون تومان است. این ارقام، با هدف پوشش ۲۰-۳۰ درصدی سبد معیشت طراحی شده، اما منتقدان می‌گویند در برابر تورم ناکافی است. واریزها معمولاً در اوایل هر فصل (مانند ۲۱ اردیبهشت برای مرحله سوم) انجام می‌شود و اعتبار تا دو ماه معتبر است. تا کنون، مرحله چهارم تا پایان آبان ۱۴۰۴ قابل استفاده است و استقبال گسترده‌ای (بیش از ۸۰ درصد مشمولان) داشته.
چند درصد سبد خانوار را پوشش می‌دهد؟
کارایی کالابرگ، بر اساس گزارش‌های وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، برای خانوارهای دهک اول حدود ۲۵ درصد سبد معیشت را پوشش می‌دهد. این یعنی برای یک خانواده چهارنفره با هزینه ماهانه ۱۵ میلیون تومانی، کالابرگ حدود ۳.۷۵ میلیون تومان کمک می‌کند – که عمدتاً صرف ۱۱ قلم اساسی می‌شود. در دهک‌های میانی (۴ تا ۷)، پوشش به ۱۵-۲۰ درصد می‌رسد، زیرا درآمد پایه بالاتر است. مشمولان، ۶۰ میلیون نفر از جمعیت (۷۰ درصد جامعه) هستند و طرح به کاهش نابرابری کمک کرده: ضریب جینی از ۰.۴۲ به ۰.۳۹ کاهش یافته. اما چالش‌ها جدی است. عبدالرضا صوفی، اقتصاددان، می‌گوید: “کالابرگ زمانی موثر است که تورم کالاها در آن لحاظ شود. اگر سهمیه ثابت بماند، پوشش واقعی به زیر ۱۰ درصد می‌رسد.” همچنین، ۳۰ درصد دهک ۱۰ همچنان یارانه می‌گیرند، که نشان‌دهنده نقص در شناسایی است. در عمل، خانواده‌ای در تهران با چهار عضو (دهک ۲) گزارش می‌دهد: “کالابرگ ۲ میلیون تومان ماهانه کمک می‌کند، اما با گرانی مرغ به ۱۰۰ هزار تومان، فقط ۴۰ درصد نیاز پروتئین را پوشش می‌دهد.” این طرح، آزادی انتخاب را افزایش داده (خرید اینترنتی یا حضوری)، اما وابستگی به فروشگاه‌های خاص، دسترسی را برای روستاییان سخت کرده است.
پوشش واقعی چقدر است؟
تورم ۱۴۰۴، با پیش‌بینی ۳۵-۴۵ درصدی، بزرگ‌ترین تهدید برای کارایی کالابرگ است. اگر تورم ۴۰ درصد باشد، ارزش واقعی ۵۰۰ هزار تومانی دهک اول، تا پایان سال به ۳۰۰ هزار تومان معادل می‌رسد – یعنی پوشش از ۲۵ درصد به ۱۵ درصد سقوط می‌کند. سبد معیشت حداقل (طبق ILO) ۱۲ میلیون تومان ماهانه است، اما کالابرگ فقط ۲۰ درصد آن را هدف گرفته.
دولت با حذف یارانه سه دهک بالا (۵ هزار میلیارد تومان صرفه‌جویی)، منابع را تأمین کرده، اما وزیر کار هشدار داد: “حذف دهک‌های ۸-۱۰ فقط ۵ همت می‌دهد، در حالی که برای هفت دهک، ۲۵ همت نیاز است.” مهاجرانی قول داد برنامه جدید، تورم را در محاسبات بگنجاند: “دولت مکلف است معیشت را حفظ کند، حتی اگر قیمت‌ها افزایش یابد.” تحلیلگران می‌گویند اگر اسنپ‌بک، واردات را ۳۰ درصد کاهش دهد، قیمت برنج ۲۰ درصد دیگر گران می‌شود و پوشش کالابرگ به ۱۰ درصد می‌رسد. با این حال، طرح تشویقی (یارانه اضافی برای خرید با کالابرگ) می‌تواند کارایی را ۵-۱۰ درصد افزایش دهد.
چشم‌انداز: امید یا وعده
آرایش جدید اقتصادی، گام مثبتی است، اما موفقیت آن به اجرای سریع و تعدیل با تورم بستگی دارد. تقوی‌نژاد وعده داد: “حمایت از هشت دهک، همزمان با اسنپ‌بک اجرا می‌شود.” مهاجرانی افزود: “یکشنبه، جزئیات روشن می‌شود.” مخبر هم بر مردمی‌سازی یارانه‌ها تأکید کرد.
در نهایت، این طرح می‌تواند ۲۰ درصد فشار تورم را کم کند، اما بدون رشد اقتصادی، کافی نیست. مردم منتظر یکشنبه‌اند – روزی که شاید سفره‌شان کمی پرتر شود./ آرمان امروز