یکی از روش‌های مقرون به صرفه برای استحصال آب، بارور کردن ابرها است که در کشور ما در چند سال اخیر به علت شرایط جوی حاکم، اقدام به این کار کرده‌ایم. در این خصوص برخی از استان‌ها که دارای تنش آبی قابل توجهی هستند، در اولویت قرار گرفته‌اند. از سوی دیگر به علت اینکه برای این کار از «یدید نقره» استفاده می‌کنند، قیمت جهانی نقره روی آن تأثیرگذار است.
بارورسازی ابرها یک فناوری برای تعدیل آب و هوا با هدف افزایش بارش (برف یا باران) است. در این روش، با استفاده از مواد بارورکننده‌ای مانند یدید نقره، یخ خشک و نمک، ساختار فیزیکی ابر دستکاری می‌شود تا روند تشکیل بلورهای یخ یا قطرات درشت‌تر باران تسریع و در نهایت بارش بیشتری ایجاد شود.
مطالعات در ایران از سال ۱۳۵۰ آغاز شد، اما اجرای عملی آن از دهه ۱۳۸۰ کلید خورد و در سال‌های اخیر با تشدید بحران کم‌آبی، شتاب بیشتری گرفته است. بر اساس مطالعات، این فناوری می‌تواند منجر به افزایش تقریبی ۱۰ تا ۲۰ درصدی بارندگی سالیانه شود؛ آماری که به عواملی مانند رطوبت، نوع ابر و شرایط جوی وابسته است.
برنامه گسترده وزارت نیرو برای بارورسازی ابرها
عباس علی آبادی وزیر نیرو در مورد پیشنهاد بارورسازی ابرها، گفت: «ما سازمان جداگانه‌ای در این زمینه داریم که این بخش برنامه گسترده‌ای را در نظر گرفته است. به طوری که از آبان و یا آذر ماه آثار آن را مردم می‌توانند ببینند.» به گفته وی، «چنانچه ابر باران‌زا به سمت کشور بیاید، بارورسازی ابرها را انجام می‌‌دهیم. این کار در دنیا سابقه دارد، اما در کشور ما چیز جدیدی است و امیدواریم به نتیجه مطلوب دست یابیم.»
کدام مناطق در اولویت هستند؟
در همین راستا عیسی بزرگ‌زاده سخنگوی صنعت آب کشور نیز عنوان کرد: «بحث بارورسازی ابرها برنامه‌ای است که از مدت‌‌ها قبل در دستور کار قرار گرفته بود و هماهنگی‌های لازم صورت گرفته تا شرایط لازم برای انجام این کار فراهم شود اما در حال حاضر منتظر پیدایش ابرهای باران‌زا در آسمان کشور هستیم.»
وی تأکید کرد: «بارورسازی ابرها در مناطق دارای بحران آبی مانند بالا‌دست سد‌های تهران، اصفهان، مشهد، تبریز و اراک به محض فراهم شدن شرایط اجرا خواهد شد.»
تجهیز ۲۶ استان به ژنراتورهای زمینی برای بارورسازی ابرها
رئیس سازمان توسعه و بهرهبرداری فناوری‌های نوین آبهای جوی وزارت نیرو در گفت‌و‌گو با خبرنگار روزنامه ایران عنوان کرد: «26 استان کشور سال گذشته به ژنراتورهای زمینی مجهز شده‌اند که متولی اصلی انجام این عملیات شرکتهای آب منطقه‌ای هستند. کار نظارت کلی و راهنمایی این شرکت‌‌ها با سازمان توسعه و بهرهبرداری فناوری‌های نوین آبهای جوی وزارت نیرو است.»
محمد مهدی جوادیان‌زاده افزود: «در حال حاضر این ژنراتورها ارتقا پیدا کرده و کیفیت آنها بالا رفته است. مواد مربوط به آن اصلاح شده و در حال حاضر در حال رایزنی با شرکتهای آب منطقه برای نصب ژنراتورهای جدید هستیم تا شاهد ارتقای عملیات بهرهبرداری در حوزه بارورسازی باشیم.»
وی با اشاره به عملیات پهپادی گفت: «این کار با سه روش پهپادی، هوایی و زمینی صورت می‌گیرد که در حوزه پهپادی در مناطق مختلفی که پایگاه پهپادی وجود دارد(هفت نقطه کشور) عملیات باروری انجام می‌شود.»
جوادیان‌زاده تأکید کرد: «تفاوت پهپاد با هواپیما در این است که پهپاد مناطق محدود‌تری را تحت پوشش قرار می‌دهد. اما هواپیما پوشش گسترده‌ای دارد ولی هزینههای بسیار بالاتری دارد. به طوری که هزینههای آن از ژنراتورهای زمینی نیز بیشتر است. در کشور دو فروند هواپیما برای این کار تجهیز شده و در تلاش هستیم یک هواپیمای سوم نیز به آنها اضافه کنیم.»
وی اظهار کرد: «مناطقی مانند تهران، مرکزی، لرستان، حوزه آبریز دریاچه ارومیه، حوزه آبریز زاینده رود و خراسان رضوی، از جمله استان‌‌هایی هستند که عملیات باروری با هواپیما در آنها انجام می‌شود. تقریباً همه کشور تحت پوشش عملیات باروری ابرها با یک یا هر سه روش است. این امر وابسته به این است که چقدر شرایط این استان‌ها مساعد باشد.»
مقرون به صرفه‌‌ترین روش استحصال آب
جوادیان‌زاده تصریح کرد: «از آنجا که ماده اصلی مورد استفاده، یدید نقره (AgI) است، افزایش قیمت جهانی این فلز در یک سال گذشته، هزینههای عملیات را بشدت بالا برده است. با این حال، مسئولان آن را همچنان در زمره مقرون‌به‌صرفه‌ترین روش‌های استحصال آب می‌دانند.»
وی افزود: «سیستم فعالیت ما بارورسازی ابرهای سرد است. این ابرها تقریباً از نیمه‌های آبان تا نیمه‌های اردیبهشت ماه در آسمان کشور ما هستند. زیرا تکنیکی که ابرهای سرد را بارور می‌کند با ابرهای گرم متفاوت است. ابرهای سرد ابرهایی هستند که درجه حرارت آنها پایین‌تر از صفر است و با ایجاد کریستال‌های یخ آنها را بارور می‌کنیم.»
جوادیان‌زاده از یک دستاورد جدید در این حوزه خبر داد و گفت: «برای اولین بار در کشور، مواد اولیه مورد نیاز برای بارورسازی ابرهای گرم (که در بهار و تابستان ظاهر می‌شوند) در داخل تولید شده و در حال آزمایش است. در صورت موفقیت، ایران خواهد توانست برای اولین بار در انتهای بهار و تابستان، عملیات بارورسازی ابرهای گرم را نیز تجربه کند.»
بارورسازی ابرها یک راهکار جادویی نیست
بارورسازی ابرها در ایران یک فناوری کمکی و مکمل در کنار سایر راهبردهای اساسی مدیریت آب محسوب می‌شود. این روش اگرچه می‌تواند سهمی در افزایش بارش داشته باشد، اما به هیچ وجه قادر به حل مشکل ساختاری کم‌آبی ناشی از مصرف بی‌رویه، کشاورزی ناکارآمد و مدیریت ناصحیح منابع آب نیست. موفقیت واقعی این فناوری در گرو همراهی با مدیریت خردمندانه منابع آب و اصلاح الگوی مصرف است؛ نه به عنوان یک راه‌حل نهایی، بلکه به عنوان یک ابزار مفید در جعبه ابزار بحران آب.