برنامه جدید تحول صنعت حمل و نقل ریلی علاوه بر توسعه زیرساخت و ناوگان، افزایش سرعت قطارهای مسافری به 160 و باری به 80 کیلومتر در ساعت را به پیش می‌برد. این برنامه در حوزه مسافری در خط تهران-مشهد شروع شده و سرعت سیر قطار در این خط به 160 کیلومتر در ساعت رسیده و زمان سفر از 12 به 9 ساعت کاهش یافته است.
حمل و نقل ریلی به‌عنوان یکی از محورهای اصلی توسعه پایدار، نقش کلیدی در کاهش مصرف انرژی، کاهش آلاینده‌ها، افزایش ایمنی جابه‌جایی و تقویت ترانزیت بین‌المللی دارد. اسناد بالادستی کشور، از جمله برنامه هفتم پیشرفت و سند چشم‌انداز حمل و نقل، بر افزایش سهم ریل در جابه‌جایی بار و مسافر، توسعه خطوط جدید، نوسازی ناوگان و تکمیل کریدورهای ریلی تأکید دارند. در سال اجرای برنامه هفتم (سال اول دولت چهاردهم)، پروژه‌های متعددی در زمینه احداث خطوط جدید، دوخطه‌سازی، برقی‌سازی، نوسازی واگن‌ها و لکوموتیوها و توسعه ایستگاه‌های مسافری و باری اجرا شده است. این اقدامات ضمن بهبود ظرفیت شبکه ریلی، موجب ارتقای کیفیت خدمات مسافری و افزایش سهم ریل در حمل بار داخلی و ترانزیتی شده است.
افزایش سرعت قطارهای مسافری
عابدین هادی نژاد، مدیرکل بازرگانی داخلی راه آهن جمهوری اسلامی، در گفت‌وگو با «ایران» با اشاره به جزئیات برنامه جدید تحول در راه آهن، افزایش سرعت قطارها را یکی از محورهای اصلی برنامه عنوان کرد و گفت: «سرعت قطارهای مسافری به ۱۶۰ کیلومتر در ساعت رسیده است، در حال حاضر قطار در مسیر تهران -مشهد به این سرعت رسیده و زمان سفر از 12 به 9 ساعت کاهش یافته است و پیش‌بینی شده تا در آینده‌ای نزدیک و در برنامه جدید تحول جابه‌جایی در راه آهن، قطارهایی که قابلیت افزایش سرعت تا ۱۶۰ کیلومتر را دارند، به این سرعت برسند.»
مدیرکل بازرگانی داخلی راه آهن گفت: «افزایش سرعت قطار، پیش‌نیازهایی مانند توسعه سالن‌های مسافری، قابلیت خط برای افزایش سرعت ناوگان کششی و واگنی و نگهداری ویژه در حوزه خط و زیربنا دارد که در مورد مسیر مشهد این اقدامات زیربنایی و در بخش ناوگان، انجام شده است. در حال حاضر قطار مسافری با سرعت 140 و ۱۲۰ کیلومتر در ساعت هم داریم. مثلاً در مسیر بندرعباس و آذربایجان سرعت قطار ۱۴۰ کیلومتر در ساعت را داریم ولی سرعت ۱۶۰ کیلومتر فعلاً در مسیر تهران - مشهد اجرایی شده و تلاش ما این است تا هم این سرعت حفظ شود و هم افزایش سرعت به مسیرهای دیگر توسعه پیدا کند.»
رفع محدودیت سرعت
حمل قطار باری
مدیرکل بازرگانی داخلی راه آهن با اشاره به دستورالعمل‌های افزایش سرعت سیر در حوزه قطار باری، نیز گفت: «حداکثر سرعتی که برای این قطارها پیش‌بینی شده ۶۰ کیلومتر است. در کل شبکه ریلی، قطار باری اجازه سرعت بالاتر ندارد و سرعت بالاتر از حد مجاز تجاوز و تخلف برای لکوموتیوران تلقی می‌شود. برای افزایش سرعت قطارهای باری هم دستورالعمل‌هایی از سوی راه آهن صادر شده است. شناسایی واگن‌هایی که قابلیت سیر تا ۸۰ کیلومتر و بعد تا ۱۰۰ کیلومتر را دارند شروع شده است.»
هادی‌نژاد افزود: «بسیاری از واگن‌های نو این قابلیت را دارند که اغلب، واگن‌های 6 محور با درصد ترمزگیری بالا هستند، گام افزایش سرعت قطارهای باری به ۸۰ کیلومتر به زودی برداشته می‌شود.»
سرعت بازرگانی
مدیرکل بازرگانی داخلی راه آهن با اشاره به اینکه سنجش سرعت حمل و نقل بار با سرعت سفر متفاوت است، توضیح داد: «مثلاً سرعت سفر یعنی مدت حرکت قطار از ایستگاه تهران تا ایستگاه مشهد که مشمول توقف‌های بین راه، مسافرگیری، توقف برای نماز، رفع خرابی و... می‌شود. درخصوص سرعت سیر قطار باری، این قطار تحت تأثیر فراز یا شیب بلاک و توپوگرافی مسیر قرار دارد و در برخی مسیرها امکان افزایش سرعت قطار باری 2 یا 4 هزار تنی در داخل بلاک، به 60 کیلومتر وجود ندارد؛ در حالی که سرعت مجاز قطار باری 60 کیلومتر است.»
وی با اشاره به موضوع سرعت بازرگانی قطارها گفت: «سرعت بازرگانی قطارها بین ۶ تا ۷ کیلومتر است چون تعریف سرعت بازرگانی متفاوت از سرعت سفر و سرعت سیر است. در سرعت بازرگانی کل چرخه انتقال بار در نظر گرفته و محاسبه می‌شود. این روند شامل بارنامه، تخصیص لکوموتیو، بارگیری، خالی کردن بار و... می‌شود. عملیات تخلیه و بارگیری بسیار زمانبر است که دلایل مختلفی دارد و سهم ۴۰ درصدی در سرعت بازرگانی دارد به عنوان مثال در بندرعباس واگن باری روزها منتظر تخلیه می‌ماند چون تجهیزات تخلیه در بندر قدیمی است. شاخص اندازه‌گیری سرعت قطار باری یا مسافری در دنیا و در راه آهن‌های کشورهای سی‌آی‌اس، اکو و... از زمان حرکت قطار تا رسیدن به مقصد محاسبه می‌شود. اما در کشور ما سرعت‌های مختلف مانند سرعت بازرگانی، سرعت سیر، سرعت در بلاک محاسبه می‌شود.»
نیاز به تغییر ریل نداریم
به گفته مدیرکل بازرگانی راه آهن، خطوط ریلی کشور ما تراورس بتنی است که خط سنگینی است و برای سرعت‌های 160 مسافری یا 80 باری مناسب است اما اگر بخواهیم سرعت را به ۲۰۰ کیلومتر برسانیم، حتماً باید اصلاحاتی روی خط انجام شود؛ شرط اول برای افزایش سرعت در حوزه بار و مسافر تأیید زیربناست.
هادی‌نژاد افزود: «با افزایش سرعت قطارهای مسافری به 160 کیلومتر در ساعت زمان سفر از ۴۵ دقیقه تا ۷۰ دقیقه کاهش پیدا می‌کند. شرط تداوم افزایش سرعت سیر و سفر، نگهداری از زیرساخت‌های ریلی است چون اگر مشکلی در خط ایجاد شود بلافاصله بر سرعت سیر تأثیر می‌گذارد.»
وی گفت: «در حوزه باری هم اگر سرعت قطار از ۶۰ به ۸۰ کیلومتر در ساعت برسد رشد بهره‌وری در حمل و نقلی ریلی را خواهیم داشت. برای افزایش سرعت قطارهای باری برنامه ما ابتدا افزایش آزمایشی قطارهای بدون بار است؛ قطارهای با ترمز مناسب و ترجیحاً خالی و بعد قطارهای باردار و در تمام مسیرها را در دست اقدام داریم.»