يكى از مهمانان بى سروصدا و كمتر شناخته شده حسن روحانى در مراسم تحليفش براى دور دوم رياست جمهورى نيتين گادكارى وزير راه و ترابرى هند بود كه به نمايندگى از نارندرا مودى، نخست وزير هند، در مراسم شركت كرد. هدف اصلى گادكارى در کنار شرکت در مراسم، ازسرگيرى مذاكرات براى پيشبرد ساخت و تكميل بندر استراتژيك چابهار بود.
بندر چابهار در استان سيستان و بلوچستان در جنوب شرقى کشورمان قرار دارد و تنها بندر "اقيانوسى" كشور است كه ايران را از طريق خليج عمان و درياى عرب به اقيانوس هند متصل مى كند. اين بندر كلان متشكل از دو پايانه شهيد بهشتى و شهيد كلانترى است كه هر كدام پنج لنگرگاه دارند و مساحتى حدود ٤٨٥ هكتار را اشغال كرده اند.
نارندرا مودى در نخستين سفر رسمى اش به ايران در مى ٢٠١٦ با امضاى يك توافقنامه مواصلاتى سه جانبه شامل هند، ايران و افغانستان، وعده داد كه دهلى ٥٠٠ ميليون دلار براى تكميل و گسترش بندر چابهار سرمايه گذارى خواهد كرد. نيتين گادكارى، وزير راه و ترابرى هند، بندر چابهار را "دروازه اى به فرصت هاى طلايى" ناميده و ابراز اميدوارى كرده است كه كار ساخت آن تا يك و نيم سال آينده به اتمام رسيده و بندر راه اندازى شود.
اما فراتر از جزئيات عمرانى و مزاياى تجارى، اهميت استراتژيك بندر چابهار براى هند و ايران چيست؟ چرا ايران و هند با وجود اختلافات سياسى و اقتصادى قابل توجه - از مناقشه كشمير گرفته تا روابط نزديك هند با اسرائيل و توسعه ميدان گازى "فرزاد ب" در خليج فارس - به طور كلان براى ساخت بندر چابهار سرمايه گذارى كرده و مشتاق به راه اندازى آن هستند؟ پاسخ اين پرسش را تا حد زيادى بايد در رقابت هاى ژئوپليتيك در منطقه آسياى جنوبى و ميانه - كه بازيگرانى مانند چین، هند، پاكستان، افغانستان و ايران را دربرمى گيرد - جستجو كرد.
اهميت استراتژيك بندر چابهار
بندر چابهار در وهله اول رقيب بندر گوادر واقع در استان بلوچستان پاكستان به شمار مى رود و تا حدى با هدف ايجاد موازنه با آن و به گفته برخى از تحليلگران "مهار" تحركات دريايى پاكستان در منطقه طراحى شده است. بندر گوادر كه تقريبا ٤٠٠ كيلومتر از طريق خشكى و ١٠٠ كيلومتر از مسير دريا با بندر چابهار فاصله دارد، طى همكارى مشترك پاكستان و چين ساخته شده و از آنجا كه اين دو قدرت هسته اى رقباى اصلى هند در قاره آسيا هستند، حضور چنين بندرى در شمال درياى عربى و به فاصله اندكى از شهرهاى مهم گوجرات و بمبئى در غرب هند نگرانى هاى جدى امنيتى و ژئوپليتيكى براى دهلى ايجاد كرده است.
دسترسى هند به بندر چابهار نه تنها دهلى را قادر مى سازد حضور نظامى پاكستان در درياى عربى و شمال اقيانوس هند را خنثى كرده و "محاصره استراتژيك" دو متحد رقيبش يعنى چين و پاكستان را بشكند، بلكه با دور زدن قلمرو سرزمينى پاكستان مسيرى قابل اتكاتر از طريق ايران به افغانستان براى آن مى گشايد. با توجه به عضويت هند در "كريدور بين المللى شمال-جنوب"، مسير مواصلاتى امن به افغانستان نيز اين امكان را براى دهلى فراهم خواهد ساخت كه به بازار كشورهاى آسياى ميانه مانند تاجيكستان و تركمنستان و ازبکستان و ذخاير انرژى آنها، و نيز تركيه، روسيه و در نهايت شمال اروپا دسترسى يابد.
دهلى همچنين در مقام يكى از قدرت هاى نوظهور جهان پساآمريكايى نگران آن است كه حضور نظامى و اقتصادى چين در اقيانوس هند و به تبع آن خاورميانه و سپس اروپا با تحقق پروژه تقريبا يك و نيم تريليون دلارى "كمربند و جاده" و بهره بردارى از "جاده ابريشم جديد" تقويت گردد، پروژه اى كه يكى از نقاط دريايى كليدى آن بندر گوادار پاكستان است. تصور مى شود كه چنين پروژه كلانى در صورت تحقق، گرانيگاه نظم جهانى را به لحاظ سياسى و اقتصادى از غرب و با محوريت ايالات متحده آمريكا به شرق و با محوريت چين تغيير دهد.
جالب آنكه هند با وجود مرز مشترك با چين و سهولت همكارى با آن در پروژه مذكور، دست كم در طرح "جاده ابريشم جديد" - كه چين را از راه خشكى به قرقيزستان، ازبكستان، تاجيكستان، ايران، تركيه، روسيه، آلمان، هلند و ايتاليا وصل مى كند - در نظر گرفته نشده و محلى از اعراب ندارد.
تمايل ايران براى راه اندازى بندر چابهار نيز با توجه به منافع استراتژيكش قابل درك است. نخست اينكه بخش اعظم سرمايه گذارى براى ساخت بندر چابهار توسط دولت هند انجام مى گيرد و از اين لحاظ تكميل و بهره بردارى از آن با كمك سرمايه خارجى فشار اقتصادى چندانى به کشورمان وارد نمى كند. بندر چابهار و مسيرهاى ارتباطى منتهى به آن - به ويژه راه آهن چابهار-زاهدان با هزينه تخمينى يك ميليارد و ششصد ميليون دلار در استان سيستان و بلوچستان كه دولت هند بخشى از سرمايه گذارى براى احداث آن را به عهده گرفته است - به شكوفايى اقتصادى و رونق كسب و كار در اين استان محروم ايران كمك مى كند.
با اين حال آنچه به لحاظ استراتژيك بندر چابهار را براى ايران جذاب مى كند قابليت استفاده از آن به عنوان وزنه تعادلى براى تنظيم روابط سياسى-امنيتى با دو رقيب هسته اى جنوب آسيا، يعنى هند و پاكستان، است.
بندر چابهار همچنين مى تواند به واسطه تقويت همكارى هاى نظامى ميان ايران و هند قدرت تاثيرگذارى و چانه زنى تهران را در قبال تحولات افغانستان و به ويژه مهار جاه طلبى هاى سياسى پاكستان در اين كشور جنگ زده افزايش دهد. چنين قدرتى در مقطع كنونى كه سرنوشت جنگ افغانستان و نيروهاى آمريكايى مستقر در آن با ابهامات بسيارى مواجه است و كشورهاى همسايه مى كوشند از طريق ارتباط گيرى با گروه هاى مختلف درگير در آن نفوذ خود را حفظ و تقويت كنند از اهميت خاصى برخوردار است.
به بيان ديگر، افغانستان اكنون سالهاست كه صحنه رقابت هاى سياسى و ژئوپليتيكى هند، پاكستان، ايران، روسيه و آمريكاست و اتصال آن به درياى عربى و اقيانوس هند از راه بندر چابهار دست ايران را در ميدان منازعه و نيز ديپلماسى تقويت در پايان بايد افزود كه تقويت حضور ايران در خليج عمان مى تواند "عقبه استراتژيك" کشورمان براى اعمال كنترل بر خليج فارس و تنگه هرمز را نيز افزايش دهد، بدين معنى كه به واسطه ارتقاء عملكرد نيروى دريايى ايران در درياى عمان، فعاليت ها و مانورهاى نظامى تهران براى مقابله با حضور بازيگران رقيب در خليج فارس نيز با پشتيبانى موثرتر و مطمئن ترى صورت خواهد گرفت.
مجموعه اين تحولات شايد تهران را در بلندمدت قادر سازد كه حوزه نفوذ جديدى در آبهاى مشرف به اقيانوس هند و به طور كلى در جنوب آسيا براى خود ايجاد كند، رخدادى كه ناديده گرفتن ايران به عنوان بازيگرى موثر - به معناى مثبت يا منفى كلمه و در راستاى گسترش ثبات يا بى ثباتى - در معادلات سياسى و اقتصادى خاورميانه بزرگ را بيش از پيش دشوار خواهد ساخت.