باب اول: حکایت رساله های «روزانه» و پول «پژوهانه»
بر اساس آنچه در مخیله همگان نقش بسته است، دانشجویان دکترای «روزانه» از خوشبخت ترین افراد این قشر می باشند، چراکه هیچ پولی بابت کسب دانش نمی پردازند. اما، از آنجا که آواز دهل اصولا از دور خوش می نماید، طی قرابت با این دانشجویان دریافتیم که مشکلات عدیده ای گریبان این بندگان خدا را چسبیده است؛ از پول کتاب و جزوه و قلم گرفته تا مخارج انجام «رساله». گویا پیش از اینها، یک مسئول مهربان و ماه، همانا رییس صندوق رفاه، بفرموده بود که «ماهانه به هر دانشجوی دکترا حدود 600 تا 700 هزار تومان وام داده می شود» و گویا این امتیاز مختص محصلان دوره روزانه، اندر مکاتب «دولتی» است. ما که در حکمت این مسئله وامانده بودیم از دانشجویان ذی ربط بپرسیدیم: «ای عزیزان گرامی! شما که شهریه نمی پردازید، وام را از برای چه همی خواستن؟» پس پاسخ بشنیدیم که این وام در حقیقت «پژوهانه» هست و برای انجام رساله دکترا داده می شود که ربطی هم به شهریه دانشگاه ندارد. قبلا پژوهانه بلاعوض بوده، اما چند سالی است که در قالب وام پرداخت می شود. در همین حین، بانو «مریم» که به زودی به جامعه بزرگ دکترها خواهد پیوست، دوزاری ما را اینطور انداخت: « این وام، نه به صورت ماهانه، بلکه در طول یک سال، نهایت دو یا سه بار پرداخت می شود و به هیچ عنوان برای یک دانشجوی دکترا با انواع و اقسام هزینه ها، مناسب نیست. دیگر اینکه حتی برای این مبلغ اندک، دو نفر ضامن نیاز است و اگر کسی نتواند دو ضامن پیدا کند، عملا از گرفتن وام محروم می شود...» هنوز حرف این بانو خاتمه نیافته بود که آقای «علی» با صدایی رسا به میانه بحث پرید و توپید که: «تا الان، همان دو الی سه بار در سال هم، به ما که دانشجوی دانشگاه تربیت مدرس هستیم، پرداخت نشده...» و در اینجا بود که موج ابراز نظرات، طی سیم ثانیه چنان بالا گرفت که ما از بیم خطرات احتمالی سریعا صحنه را ترک گفتیم.
باب دوم: کشف معادله مالی، اندر مکاتب عالی
آن هنگام که از غائله گریختیم و به نیمکتی امن در صحن مکتبخانه پناهنده شدیم، فرصتی برای اندیشیدن دست داد. با خویشتن همی زمزمه کردم که:« مکاشفت علمی بدون حمایت مالی اصلا چه معنی دارد؟ راستی! این همه دانشجویان علوم طبیعیه یا فنون و هندسه، چگونه پول تحقیق و تفحصشان را فراهم می آورند؟» همان دم، یار مهربان در حیاط خلوت افکارم جفت پا پرید و پاسخ گفت: «به سختی!» و بعد از آن اعتراف کرد که هیچگاه زور علمی اش در حد و اندازه محصلان دوره روزانه نبوده، لذا عقل به او حکم کرده است که پیه پرداخت شهریه را به تن خویش بمالد تا بلکه بتواند به فیض دکتر شدن نائل آید. پس هر دو به صرف صیغه فضولی در باب دوره های «شبانه» و «پردیس های خودگردان» پرداختیم و البته به نکات جالبی نیز پی بردیم.در اغلب موارد، معیارهای آموزشی، استادان مربوطه و گاه محل درس از برای دانشجویان شبانه و پردیس، درست همانند محصلان دوره روزانه است و تفاوت، تنها در بحث امور مالیه آشکار می شود. بنابر یک قاعده کلی، شهریه برای دانشجویان شبانه (نوبت دوم) کمتر از پردیس های خودگردان در می آید. برای نمونه دانشجوی دوره شبانه که در سنه 95 به دانشگاه تهران وارد شده و در رسته علوم انسانی می گنجد، بایستی 54 میلیون و 450 هزار تومان بسُرفد تا دکتر شود. اگر همین دانشجو در پردیس وابسته به دانشگاه پایتخت پذیرفته شده باشد، 65 میلیون و 340 هزار تومان (ناقابل) پرداخت می کند. البته بر همگان مبرهن است که این بار مالی، روی دوش محصلان علوم انسانی کمتر سنگینی می کند، چنان که اگر دانشجوی پردیس دانشگاه تهران در رشته های علوم پایه یا فنی و مهندسی کسب علم کند، هزینه دکتر شدن به 79 میلیون و 860 هزار تومان افزایش می یابد. در این میان، اسم و رسم مکاتب آموزش عالیه نیز در رقم شهریه بسی موثر است؛ فی المثل در سالی که گذشت، شهریه پردیس دانشگاه تبریز، از قرار هر مدرک دکترای علوم انسانی 55 میلیون تومان و برای سایر گروه ها 63 میلیون و 800 هزار تومان معین شد، که به وضوح کمتر از مخارج تحصیل در پردیس تهران است.
باب سوم: تفسیر واژه «ثابت» در لغتنامه «پیام نور»
در میان موسسات آموزشی پولی، دانشگاه پیام نور همیشه مدعی است که ارزان ترین مدرک دکترا را ارائه می دهد، لکن آنچه که ما در گفتمان با محصلان این مکتبخانه شنیدیم با ادعای مذکور بسی توفیر داشت. آقای «حمید» از جمله دانشجویان پیشکسوت بوده و چیزی نمانده است که از تحصیل فراغت یابد. او برایمان شرح داد که شهریور سنه 94 جمعی از محصلان دکترا به افزایش «نجومی رقم شهریه» معترض شدندی، چراکه به گفته او نرخ شهریه ثابت دکترا تا 25 درصد زیاد بشد، درحالی که آنان همی می پنداشتند پولی که «ثابت» است اصولا تغییر نمی کند.بانو «فاطمه» نیز که از دسته محصلان دکترا در گروه علوم پایه می باشد، بر سخنان آقای «حمید» مهر تایید زد. او معتقد بود که «باید از پیام نور فرار کرد» و در توضیح ادله خود اینطور گفت: « منِ ا ح م ق فقط به خاطر هزینه ها، [دوره] مجازی دانشگاه تهران را نرفتم و به پیام نور آمدم ولی الان هزینه های اینجا [پیام نور] حتی از دانشگاه آزاد هم دارد بیشتر می شود... اسم شهریه ثابت، روی خودش است؛ یعنی یک پول ثابت، وگرنه تفاوت آن با متغیر چیست آن وقت؟» براساس ذخیره ذهنی خودمان، مکاتبی چون دانشگاه آزاد یا پردیس فردوسی صراحتا اعلام کرده اند که رقم شهریه ثابت از لحظه ورود دانشجو تا روزی که از دانشگاه جان به در ببرد، «بر همان نام و نشان است که بود». پس برای سر در آوردن از کنه مطلب، راهی شدیم تا کارشناسی را به جهت شور در این باره بیابیم. در پی این امر، پله های بسیار درنوردیده، بسی دالان های دراز گز نموده و پشت درهای بسته مدت های مدیدی به انتظار پاسخی خشکیدیم، اما توفیقی حاصل نشد. تا سرانجام از طریق فضای مجازی، یک «پشتیبان» یافتیم به غایت مطلع، که سبب این تحولات در پیام نور را چنین تفسیر فرمود: « شهریه ثابت به این معنا نیست که ثابت باشد! شهریه ثابت یعنی اینکه شما چه انتخاب واحد کنید و چه نکنید این میزان پول، هر ترم از شما اخذ می‌گردد. شهریه متغیر هم مربوط به واحدهای درسی است که اگر انتخاب واحد کنید، محاسبه و گرفته می شود.» پس از بشنیدن این سخنان، من و یار گرامی دریافتیم که درآغاز، بایستی لغت نامه مربوط به بخش شهریه را از برای هر مکتبخانه عالیه به خوبی مطالعه و فهم کرد، سپس پای در راه دکتر شدن گذارد.
علی ایحال، بنا بر یک حساب سر انگشتی، هزینه اخذ مدرک Ph.D از پیام نور فعلا 28 تا 31 میلیون تومان خواهد بود، به شرطی که تغییرات محیرالعقولی در ساز و کار تعیین شهریه ها صورت نگیرد.کار که بدین جا رسید، دوست عزیزتر از جان، اندیشه اخذ مدرک Ph.D را به کل از سر بیرون راند و سبب را ضعف بنیه علمی و نداشتن نظریه به جهت دفاع از آن بیان کرد. اما، به نظر می رسید او مزایای دکتر شدن را در قیاس با مصائب و ایضا مخارج آن چندان به صرفه ندانست و رفت که برای خویشتن کار و بار بهتری فراهم آورد. دخل و خرج نیز پشت میز کتابت خویش بازگشت و فی الحال که در افکار جدیدش غرق می شد، بیتی از اشعار ادیب نیشابوری در ذهن مرور می کرد: « تو را گرچه در مال، افزایش است به اندازه دانشت، ارزش است».
- روشنک غفاریان/ خراسان