مشاور وزیر صنعت از موانع بر سر راه ارتقای کمی و کیفی صادرات ایران سخن گفته است. نگاه سنتی به صادرات، تاثیر تحریم‌ها، محدودیت بازارهای صادراتی، کیفیت نازل کالاها و تعدد مراکز تصمیم‌گیری از جمله این موانع هستند.
محمدرضا مودودی مشاور وزیر صنعت، معدن و تجارت، ترس بانک‌های بزرگ دنیا از ابهام در رفع تحریم‌های ایران و فشار احتمالی آمریکا را بزرگترین مانع تجارت خارجی ایران ذکر کرده است. مودودی گفته است: «در خیلی از کشورها که به عنوان هیات اقتصادی به آن‌جا سفر می‌کنیم و شاهد تمایل آنها برای افزایش تبادلات تجاری با ایران هستیم، می‌بینیم که بعضا مباحث بانکی عامل توقف پیش برد امور می‌شود، چرا که در بحث چگونگی نحوه تبادلات تجاری مسئله امور بانکی به عنوان عاملی حل نشده تجسم پیدا می‌کند.» در ماه‌های اخیر روان‌شدن تعاملات بانکی و مالی ایران با جهان خارج بیش از پیش با بحث پیوستن این کشور به مقررات گروه کاری ویژه مبارزه با پولشویی و تامین مالی تروریسم (FATF) پیوند خورده است.
هدفی که دستیابی به آن ساده نیست
مودودی در ادامه مصاحبه می‌گوید که هدف افزایش ده درصدی صادرات غیرنفتی نسبت به سال گذشته تامین نشده و این رشد در شش ماهه اول سال در حد ۶ درصد باقی مانده است. بخش عمده این صادرات را محصولات پتروشیمی و میعانات گازی تشکیل می‌دهد که از نگاه برخی از کارشناسان لزوما صادرات غیرنفتی نیستند. اکاهش قیمت نفت نیز بر بهای این محصولات هم تاثیر می‌گذارد که عدم رشد ارزشی صادرات ایران به این مسئله برمی‌گردد.
در ماه‌های اخیر شماری از تاسیسات پتروشیمی و پالایشگاهی ایران دچار حریق و سانحه‌های مشکوک شده‌اند که این نیز احتمالا بر صادرات پتروشیمی و میعانات گازی ایران بی‌تاثیر نخواهد ماند.
میزان "صادرات غیرنفتی" ایران (به شمول محصولات پتروشیمی و میعانات گازی) در سال گذشته (۱۳۹۴) حدود ۴۲.۵ میلیارد دلار بوده است. در شش ماه امسال میزان این صادرات ۲۱.۷ میلیارد دلار بالغ شده است. هدف جمهوری اسلامی این است که تا سال ۱۴۰۴ میزان "صادرات غیرنفتی" خود را به ۱۸۰ میلیارد دلار برساند که با توجه به کمبودها و مشکلات هدفی به شدت بلندپروازانه تلقی می‌شود.
مشاور وزیر صنعت، معدن و تجارت در مصاحبه‌اش با ایسنا البته در این باره اظهار خوش‌بینی می‌کند، ولی خود وی در تبیین مشکلات صادرات ایران نکاتی را عنوان کرده که دستیابی به این هدف را بعید می‌نمایاند.
در حال حاضر هشتاد درصد محصولات کشاورزی ایران به عراق می‌رود که عملا با متنوع نبودن مقصدهای صادراتی در اطراف ایران این وابستگی به بازار عراق بی‌مشکل نیست، به گونه‌ای که از تابستان امسال که دولت عراق در زمینه تولید 5 محصول کشاورزی اعلام خودکفایی کرد صادرات ایران به میزان محسوسی به این کشور با مشکل روبرو شده است. قبلا عراق مقصد کالاهای غیرکشاورزی ایران هم بود، اما کیفیت کالاهای ترکیه عملا این بازار را از ایران گرفته است.
سابق بر این کشورهای عرب خلیج فارس نیز مقصد بسیاری از صادرات کشاورزی ایران بودند که ظاهرا به دلیل تنش‌های سیاسی ایران با این کشورها این صادرات نیز کاهش یافته است.
در عین حال وضعیت مدیریت صادرات، ضعف بازاریابی و کیفیت نازل محصولات به گونه‌ای بوده که ایران قادر نشده مثلا در فضای کاهش مناسبات اقتصادی روسیه با ترکیه و اتحادیه اروپا در دو سال گذشته، فورا در این کشور جای پایی پیدا کند تا روسیه هم به یکی از مقصدهای صادراتی ایران بدل شود.
نگاهی که مدرن نشده است
در کنار این مسائل، مودودی در زمینه مدیریتی نیز برتعدد مراکز تصمیم‌گیری در حوزه صادرات انگشت گذاشته و می‌گوید: « باید سیاست فرماندهی مشخصی را برای صادرات کشور مشخص کنیم و یک سازمان را به عنوان متولی امر صادرات در نظر بگیریم. (در حال حاضر) بعضا برخی از مصوبات از بانک‌ها می‌آید، بعضا از وزارت جهاد کشاورزی و در برخی از مواقع نیز از وزارت اقتصاد می‌آید. برخی مباحث را اتاق بازرگانی دنبال کرده و در مواردی نیز وزارت صنعت، معدن و تجارت و نیز سازمان امور مالیاتی ورود پیدا می‌کنند. بنابراین تعدد بخشنامه‌ها و تکثر مقررات عاملی برای سردرگمی صادرکنندگان است.»
یک مشکل دیگر نوع نگاه به صادرات در ایران است. هنوز هم صادرات فی‌نفسه مقوله‌ای مستقل از تولید برای نیازهای داخلی شمرده نمی‌شود و عمدتا کالاهایی صادر می‌شوند که مازاد نیاز داخلی بوده‌اند.
معاون وزارت صنعت می‌گوید که لازمه ارتقای صادرات ایران برعکس شدن این نگاه است: « باید این تفکر را تغییر دهیم و به این سمت برویم که بخشی از مصرف داخلی باید از محل تولید صادراتی باشد، چرا که تولید صادراتی هم کیفیت رقابتی دارد و هم قیمت و خدمات رقابتی دارد و طبیعتا کیفیت آن از آن‌چه به عنوان تولید به منظور مصرف داخلی به دست آمده بیشتر است به این دلیل که باید با نمونه‌های خارجی خود رقابت کند.»
کیفیت پایین و غیررقابتی‌بودن بسیاری از کالاهای ایرانی سبب شده‌اند که این کشور در بسیاری از ممالک اطراف مانند آسیای میانه و قفقاز و حتی در عراق و سوریه نیز قافیه را به رقبایی مانند ترکیه ببازد.
مسئله زیرساخت‌ها و کمبود امکانات حمل و نقل، از جاده‌ای و ریلی گرفته تا هوایی و دریایی، نیز از مواردی است که در گفت‌وگوی معاون وزیر صنعت به آنها اشاره شده، به گونه‌ای که اگر کمیت و کیفیت کالاهای صادراتی در ایران ارتقا یابد این مشکلات کماکان مانعی اساسی در راه صادرات ایران خواهند بود.