بازار فرش عباس‌آباد تهران که روزگاری مهد فرش دست‌باف بود، به بازاری برای عرضه منسوجات تولیدی کشورهای چین و ترکیه تبدیل شده است و فرش‌فروش‌ها به‌جای فرش، لباس زیر یا روسری می‌فروشند. گویی این تغییر شغل حتی برای فرش‌فروشان بزرگ و قدیمی هم ناگزیر شده است به‌گونه‌ای که برخی از آنها ترجیح می‌دهند به‌جای فروشگاه فرش، فروشگاه موادغذایی تأسیس کنند.
به گزارش ایران جیب به نقل از شرق، از دیگرسو در بازارهای جهانی نیز، فرش‌های رقیب، به نصف قیمت فرش ایرانی عرضه می‌شوند و برند پرشین‌کارپت یا همان فرش ایرانی پرافتخار، دیگر آوازه تاریخی و مثال‌زدنی خود را ندارد. در این شرایط که فرش‌فروش‌های داخلی به کسادی خورده‌اند و صادرات هم چنگی به دل نمی‌زند، فرش‌های دست‌باف ایرانی کنج خانه‌ها و کارگاه‌ها خاک می‌خورند و چراغ امید کارگران قالی‌باف، کم‌سوتر و کم‌رمق‌تر شده است.
به گفته سیدرضی حاجیآقامیری، ما در پنج‌سال گذشته بسیاری از مواضع را در بازار فرش از دست دادیم و حالا به جایگاهی رسیده‌ایم که باید از صفر شروع کنیم و در سطوح مختلف به بازاریابی بپردازیم؛ یعنی هم بنگاه‌های بخش خصوصی که صادرات فرش را برعهده دارند، هم عمده‌فروشانی که مسئول توزیع فرش در کشورهای خارجی هستند و هم خرده‌فروشان فرش، باید در حد توان خود تبلیغات و بازاریابی انجام دهند تا مگر اندکی از بازار ربوده‌شده فرش ایرانی باز به دست آید. دراین‌میان دولت وظیفه خطیرتر و سنگین‌تری در حوزه بازاریابی دارد چه که هم هزینه تبلیغ و بازاریابی گسترده در توان بخش خصوصی نیست و هم امکانات محدودتری نسبت به دولت دارد. حاجیآقامیری عقیده دارد مصرف‌کننده خارجی باید بداند چه فرشی می‌خرد و زوایای پنهان ذهنش با تبلیغات رسانه‌های غیرانتفاعی و مورداعتماد خارجی روشن شود اما زمینه‌سازی برای این مهم برعهده دولت است. وقتی تحریم‌ها پای فرش ایرانی را از بازار آمریکا کوتاه کرد، عملا تبلیغ فرش ایرانی هم ممنوع شد و اگر کسی حرفی از فرش ایرانی می‌زد، احتمالا متهم به قاچاق می‌شد چراکه ورود قانونی این کالا به آمریکا ممنوع بود. در این شرایط علاوه بر حذف فیزیکی فرش ایرانی از بازار آمریکا، حذف معنوی آن هم شدت گرفت. علاوه‌براین ممنوعیت ورود فرش ایرانی به آمریکا باعث شد فروشگاه‌ها و نمایشگاه‌های فرش کاملا تکراری جلوه کنند درحالی‌که فروشگاه فرش باید مجموعه متنوعی به مشتری عرضه کند و دست او را برای انتخاب باز بگذارد.
برند پرشين كارپت در محاق
آن‌گونه که نایب‌رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دست‌باف ایران می‌گوید، بعد از تحریم‌ها، فرش ایرانی در بازار آمریکا به محاق رفت و فرصت بی‌بدیلی برای فرش‌های رقیب ایجاد شد. در این شرایط فروشندگان فرش برای تنازع بقا ترجیح دادند فرش‌های دیگری را به‌جای فرش ایران عرضه کنند و مصیبت از اینجا شروع شد؛ فرش ایرانی امکان واردات و تبلیغ نداشت اما فرش‌های رقیب مهلت عرضه و تبلیغ گسترده یافتند. او گریزی به گذشته‌ها می‌زند؛ زمانی‌که پرشین‌کارپت یا همان فرش ایرانی، برندی معروف در جهان بود. او حرف از دهه‌های ابتدایی قرن بیستم می‌زند؛ زمانی که فرش ایرانی رقیب سرسختی نداشت. می‌گوید حالا وضع فرق کرده؛ نه از آن نسل قدیمی که به برند فرش ایرانی اهمیت می‌داد اثری مانده و نه از آن برند. پرشین‌کارپت باید دوباره احیا شود وگرنه توهم اینکه فرش ایرانی چون زمانی معروف بوده پس مورد تمنای جهان است، فایده‌ای ندارد. ما ٤٠ سال پرچالش را پشت‌سر گذاشته‌ایم و حالا با تبلیغات منفی ٤٠ ساله علیه ایران، مصرف‌کننده جهانی تصویر مثبتی از پرشین‌کارپت ندارد مگر اینکه دوباره این برند را با روشنگری زنده کنیم. حاجیآقامیری در پاسخ به این سؤال که مگر رقبا چه دارند که توانسته‌اند فرش ایرانی را کنار بزنند، اول به قیمت می‌پردازد. به گفته او در افغانستان کارگرانی هستند که گاه در ازای غذا یا پوشاک فرش می‌بافند و همین مسئله توانسته قیمت فرش آنها را به نصف فرش تولیدی در ایران برساند. جالب اینجاست که این کارگران یا استاد این کارگران در ایران و توسط خود ما آموزش دیده‌اند و همه تکنیک‌های فرش‌بافی ما را می‌دانند. ضمن اینکه رنگ، پشم، نقشه و دیگر مواد اولیه مورد نیاز برای تولید فرش هم از ایران به آنجا می‌رود و فرش بافته‌شده با فرش ایرانی فرق زیادی ندارد.
به گفته حاجي آقاميري شرکت‌های زیادی به حوزه تولید فرش دست‌باف در کشورهای رقیب ایران وارد شدند. دراین‌میان، شرکت اتریشی اریتپ (ORITOP) از شرکت‌های مقتدری است که در افغانستان به فعالیت پرداخته است. از دیگر سو پس از تحریم صادرات فرش ایران به آمریکا، به‌دلیل قطع ارتباط فعالان فرش ایران با فعالان فرش در آمریکا، شرکت‌های دوملیتی آمریکایی- افغانستانی و آمریکایی- هندی وارد حوزه فرش در کشورهایی مانند هند و افغانستان شدند. حتی در کشور ترکیه، کارگران مهاجر سوری زیر نظر یک شرکت با ملیت ایرانی- آمریکایی (ایرانیان مقیم آمریکا و فعالان آمریکایی) فرش دست‌باف تولید می‌کنند.
او می‌گوید ما چطور باید انتظار رعایت کپی‌رایت فرش ایرانی در جهان را داشته باشیم درحالی‌که خودمان با نقشه و برند فرش دست‌باف ایرانی فرش ماشینی تولید می‌کنیم و در نمایشگاه‌های بین‌المللی، دیواربه‌دیوار غرفه فرش دست‌باف ایران، این کپی‌ها را با یک‌بیستم قیمت به خریداران می‌فروشیم. او معتقد است اگر استراتژی‌های جدیدی برای بازار فرش ایران تعریف کنیم و به آن پایبند باشیم شاید چهار، پنج‌سال دیگر جایگاه مناسبی بیابیم وگرنه با روال فعلی، تقریبا هیچ‌گاه وضع بهتر نمی‌شود.
فرش بافي در ازاي غذا
رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دست‌باف تهران به «شرق» می‌گوید: بازار فرش دست‌باف، به دلیل گران‌بودن آن، خراب اندر خراب است و همین مسئله باعث شده فعالان این حوزه ترجیح دهند به‌جای فروش فرش‌های گران‌بها، تغییر شغل داده و منسوجات تولیدی کشورهای دیگر را بفروشند. به گفته سیدمجتبی عراقچی، حدود ٨٠ درصد قیمت فرش دست‌باف، هزینه دستمزد بافنده آن است و وقتی دولت‌ها سالانه با توجه به رشد نرخ تورم، چنددرصدی حداقل دستمزد را بالا می‌برند، افزایش هزینه دستمزد هم تغییر قابل‌توجهی روی قیمت فرش می‌گذارد تا جایی که مثل این دو، سه‌سال، گران‌شدن قیمت نهایی فرش باعث می‌شود برای صادرات قدرت رقابت نداشته باشیم و بازارهای خود را دودستی به هند و افغانستان و پاکستان تقدیم کنیم. عراقچی اظهار می‌کند: در نهایت ٩٠ درصد فرش دست‌باف صادر می‌شود و وقتی از او می‌پرسم منظور شما از «در نهایت» چیست، موضوع را به علاقه خارجی‌ها برای خرید فرش پاخورده ربط می‌دهد که باعث رونق فرش‌های کهنه شده و به همین دلیل سرنوشت اغلب فرش‌های دست‌باف ایرانی، به صادرات ختم می‌شود. به قول رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دست‌باف تهران، فرش ایرانی همیشه در عرصه جهانی زبانزد بوده و بخش عمده آن به کشورهای دیگر صادر می‌شده است اما حالا در رقابت با فرش‌های تولیدی کشورهای رقیب مانند هند، پاکستان و اخیرا افغانستان، کم آورده و از بازار وامانده است چراکه در این کشورها کارگر بسیار ارزان است و گاهی افراد در برابر غذا کار می‌کنند و همین امر قیمت پایانی فرش آنها را پایین می‌آورد. عراقچی تأکید می‌کند فرش دست‌باف ایرانی از جنبه هنری، هنوز هم حرف اول را در جهان می‌زند و مشتریان خارجی برای خرید فرش‌های نفیس ایرانی کاری با قیمت آن ندارند، اما بخش عمده فرش‌های تولیدی ایران فرش‌های تجارتی است که قیمت آنها برابر با فرش‌های رقیب است و به دلیل همین گران‌بودن، قدرت رقابت ندارند و درنتیجه صادرات فرش بسیار ضعیف شده است.
گویا وضع بازار داخلی فرش دست‌باف هم چندان با بازار خارجی توفیر ندارد. رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دست‌باف تهران گفن: فرش دست‌باف در سبد کالای خانوار ایرانی جایی ندارد و جزء کالاهای ضروری نیست و مشتریان کمی دارد چراکه مردم اول مایحتاج ضروری خود را می‌خرند و بعد از آن اگر بودجه اضافی داشتند و فرش دست‌باف خواستند، به سراغ آن می‌روند گرچه با توجه به افت شدید قدرت خرید مصرف‌کنندگان ایرانی، فرش ماشینی و کف‌پوش‌های دیگر جزء رقبای سرسخت فرش دست‌باف در بازار داخلی محسوب می‌شوند.
عراقچی با بد توصیف‌کردن حال‌وروز بازار داخلی فرش دست‌باف، از منصرف‌شدن مشتریان قدیمی این بازار از خرید فرش نو هم خبرهایی می‌دهد و می‌گوید: کسانی هم که در کشور مشتریان پروپاقرص و قدیمی فرش دست‌باف بوده‌اند و اکنون قصد تعویض فرش کهنه خود با فرش نو را دارند، از این کار منصرف می‌شوند، چراکه در روال بازار فرش دست‌باف، فرش‌های کهنه به دلیل مرغوبیتی که دارند، از فرش نو گران‌تر هستند اما حالا که فرش نو صادر نمی‌شود فرش کهنه بسیار ارزان شده است. او اظهار می‌کند صادرات فرش دست‌باف وقتی گسترده شد که فرش‌های کهنه روی دست فروشندگان فرش ماند و تلاش کردند آنها را به دست مشتریان خارجی، که ازقضا خاطرخواه این فرش‌ها نیز بودند، برسانند. به‌گونه‌ای که سهم فرش‌های کهنه در صادرات ایران ممکن است تا ٥٠ درصد هم برسد بنابراین حتی فرش‌هایی که توسط مردم خریده می‌شود نیز عاقبت صادر می‌شود و بدون صادرات، بازار داخلی اشباع باقی می‌ماند، چراکه قدرت خریدها کم شده و مشتریان جدید زیادی به این بازار نمی‌آیند. وقتی فرش دست‌باف ایرانی به‌واسطه تحریم از بازار آمریکا محروم شد، فرش هندوستان بازار را قبضه کرد. اکنون فرش دست‌باف ایرانی با همه ابهت و پیشینه‌ای که دارد، باید دوباره این بازار را از هندی‌ها پس بگیرد و این توان را هم دارد اما از نظر قیمتی قادر به رقابت نیست. رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دست‌باف تهران معتقد است راهکار رونق صادرات فرش دست‌باف، کمک دولت است. به‌عبارتی دولت باید به صادرکنندگان و تولیدکنندگان فرش دست‌باف یارانه صادرات دهد. مثلا وقتی فرش صادر می‌شود ارز حاصل از آن را با قیمت بالاتری بخرد یا اعلام کند در ازای صادرات فرش، امتیاز واردات اقلامی مانند خودرو می‌دهد. به‌گونه‌ای که اگر کسی می‌خواهد خودرو وارد کند، مجوز صادرات فرش بگیرد. در این فرایند صادرکننده فرش می‌تواند مبلغی را از وارد‌کننده خودرو بگیرد و از آن طرف قیمت فرش در خارج را کم کند.
عراقچی به حمایت‌های دولتی از صادرات فرش ایرانی با عنوان جایزه صادراتی هم اشاره می‌کند که صادرکنندگان فرش به آن لقب «جبران خسارت صادرکنندگان» می‌دادند، به این صورت که وقتی فرش صادر می‌شد، دولت پنج درصد مبلغ جواز صادراتی فرش را به‌عنوان جایزه صادراتی به صادرکننده پرداخت می‌کرد که البته از حدود شش، هفت سال پیش، دولت احمدی نژاد به‌دلیل کسری بودجه دیگر این مبالغ را نپرداخت و این روال قطع شد. او راهکار دیگر برای کمک به بازار فرش را حذف مالیات فروشندگان فرش عنوان می‌کند که هزینه‌ها را کاهش می‌دهد. فعلا تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش از صادرات معاف هستند؛ اما در این چرخه، کسی که قرار است فرش را از تولیدکننده بگیرد و به صادرکننده بفروشد، باید مالیات‌های سنگین بدهد، در نتیجه رغبت کمتری برای این کار دارد و این بی‌رغبتی کسادی بازار را تقویت می‌کند. عراقچی، تعطیلی فرش‌فروشی‌ها را از عقبه‌های مالیات‌ستانی سنگین می‌داند و می‌گوید: شرایط به‌گونه‌ای شده که سودی به فروشندگان فرش دست‌باف نمی‌رسد، برای همین روزبه‌روز فرش‌فروش‌ها، کسب‌وکارشان را رها می‌کنند و به کاسبی‌های دیگری که هنوز از رونق نیفتاده‌اند روی می‌آورند. براي نمونه بازار عباس‌آباد تهران که زمانی مهد فروش فرش دست‌باف بود، حالا به مجموعه‌فروشگاه‌های لباس زیر که از ترکیه، مالزی و چین می‌آید تبدیل شده است. این بازار که روزی دسترنج بافندگان ایرانی را دادوستد می‌کرد، اكنون برای کارگران خارجی اشتغال‌زایی می‌کند.
فرش‌فروشان بی‌وارث شدند
آن‌طور که از صحبت‌های عراقچی برداشت می‌شود، پدیده تعطیلی فرش‌فروشی‌ها و تبدیل‌شدن آنها به فروشگاه‌های منسوجات وارداتی ادامه دارد و در آخرین مورد، دو روز پیش، با بسته‌‌شدن یک فروشگاه دو‌دهنه فرش‌فروشی در خیابان دولت، یک فروشگاه روسری‌های وارداتی افتتاح شده است. او می‌گوید اصطلاحی در بازار فرش‌فروش‌ها رایج شده مبنی بر اینکه شغل فرش‌فروشی ورثه ندارد، چون بچه‌های آنها وارد این کسب‌وکار کساد نمی‌شوند و نسل فروشندگان فرش منقطع می‌شود؛ البته بی‌رونقی بازار فرش فقط دامن فروشندگان را نگرفته و در قدم اول دارهای قالی خانه‌ها و کارگاه‌ها و در نتیجه کارگران آنها را بی‌کار کرده است، فرش‌های بافته‌شده روی دست تولیدکننده‌ها مانده و میزان تولید بسیار کم شده است به‌گونه‌ای که حالا تعداد کارگران قالی‌باف از حدود سه میلیون نفر در سه سال پیش، به دو میلیون نفر یا حتی کمتر از این میزان رسیده است. به گفته او، از وقتی که تورم در دولت دهم به بالای ٤٠ درصد رسید، استارت بدشدن اوضاع بازار فرش زده شد و بعد از آن با افزایش قیمت تمام‌شده فرش ایرانی، فرش‌های هند، پاکستان و افغانستان بازارها را قبضه کردند. در این دوران کشورهایی مانند چین، روسیه و برزیل به جرگه مصرف‌کنندگان فرش اعلای ایرانی پیوستند و به‌عنوان خریداران جدید تابلوفرش‌های اعلا و فرش‌های ابریشمی ممتاز ایرانی ظاهر شدند؛ اما این فرش‌ها درصد کمی از تولیدات ایران را به خود اختصاص می‌دهد و گشایشی در صادرات فرش محسوب نمی‌شود.