«محمد بن سلمان» جانشین ولیعهد عربستان به تازگی از طرحی با عنوان «چشم انداز عربستان 2030» رونمایی كرد؛ طرحی كه اصلی ترین هدف آن قطع كامل وابستگی این كشور به نفت عنوان شده است. پرسش اینجا است كه انگیزه سعودی ها از ارایه چنین طرحی چیست و تا چه اندازه قابل تحقق است؟
بن سلمان فرزند پادشاه سعودی كه افزون بر جانشینی ولیعهد، وزارت دفاع و نیز ریاست شورای اقتصاد و توسعه عربستان را بر عهده دارد، هفته پیش در گفت وگو با شبكه «العربیه» به تشریح طرحی زیرِ عنوان چشم انداز 2030 عربستان پرداخت.
نفس اینكه بن سلمان، این طرحِ ناظر به آینده میان مدت را مطرح می كند، قابل توجه است و نشان از جایگاه ویژه او در روند تصمیم سازی و اداره عربستان دارد. با وجود اینكه «محمد بن نایف» ولیعهد عربستان است، بسیاری بر این باورند، بن سلمان در عمل دومین شخص قدرتمند كشور به شمار می رود و احتمال پادشاهی او پس از مرگ «سلمان بن عبدالعزیز» پادشاه عربستان بالا است.
فارغ از این موضوع، به نظر می رسد مساله ای كه باعث شده چنین طرحی ارایه و بدون هیچ مناقشه ای در هیات وزیران تصویب شود، زنگ خطری است كه صدایش هر روز در گوش سردمداران سعودی بلندتر می شود. كاهش شدید قیمت نفت در سال های گذشته به اقتصاد عربستانی كه با صادرات بیش از 10 میلیون بشكه در روز، رتبه نخست كشورهای صادركننده نفت را دارد، ضربه جدی وارد كرده است. این كشور در سال 2015 میلادی 100 میلیارد دلار كسری بودجه داشت و امسال نیز حدود 87 میلیارد دلار كسری بودجه خواهد داشت. نكته قابل تامل اینكه یكی از دلایل كاهش قیمت نفت، سیاست افزایش تولیدی بود كه در برهه ای، خود عربستان از آن حمایت می كرد.
ذخایر ارزی ریاض به دلیل پیش گرفتن سیاست های نادرست افزایشِ تولید و فروش بالای نفت، از 742 به 611 میلیارد دلار رسیده است. افزون بر این ها، اقتصاددانان رشد اقتصادی پایین را برای عربستان در نتیجه كاهش سرمایه گذاری ها پیش بینی كرده اند. تولید ناخالص داخلی عربستان هم از سال 2012 تاكنون سیر نزولی داشته است. بیشترین نرخ رشد تولید ناخالص داخلی عربستان در سال 2012 حدود 5.5 درصد بود كه این رقم در سال 2016، به 1.6 درصد می رسد.
آشكارتر شدن چالش های اقتصادی در زمانی است كه سعودی ها به دلیل تلاش برای افزایش نقش منطقه ای، خود را درگیر بسیاری از بحران ها از جمله جنگ های مستقیم و نیابتی كرده اند كه این مساله نیز نیازمند هزینه زیادی است. از دیگر معضل های داخلی سعودی ها می توان به رشد فزاینده بیكاری، آسیب های اجتماعی مربوط به كارگران مهاجر (حدود 10 میلیون نفر) و افزایش نارضایتی های اجتماعی و صنفی اشاره كرد.
عربستان سعودی در عرصه منطقه ای و بین المللی هم اوضاع بهتری ندارد. یك سال جنگ بی حاصل علیه مردم بی دفاع یمن، قطع روابط دیپلماتیك با ایران، نگرانی روز افزون از قدرتمندتر شدن ایران در منطقه در پی توافق هسته ای با غرب، به حاشیه رانده شدن و اشتباه در محاسبات و پیش بینی ها در مورد مسایل و بحران های منطقه ای بخصوص درقبال بحران سوریه و در آخر هم سردی روابط با متحد قدیمی یعنی ایالات متحده آمریكا، همه و همه دست به دست هم داده تا دولتمردان كنونی عربستان در تنگنا قرار گیرند.
مسایل یادشده، مشكل های كمی برای یك حكومت نیست و به نظر می رسد تنها دلیل ارایه طرح 15 ساله بن سلمان، واكنش طبیعی در برابر این چالش ها و تلاش برای جلوگیری از بحرانی شدن آن ها است.
برنامه عرضه شده اگر چه در ظاهر جذاب به نظر می رسد اما اینكه تا چه میزان قابل تحقق باشد پرسش مهمی است. چشم انداز 2030 عربستان شامل طرح هایی برای رها كردن اقتصاد این كشور از وابستگی به نفت است اما برای دولتی كه هشت دهه تكیه اش به نفت بوده، بعید به نظر می رسد در فاصله ای به نسبت كوتاه بتواند این رویه را عوض كند.
بالا رفتن قیمت نفت در ماه ها و سال های پیش رو و سرازیر شدن دوباره دلارهای نفتی به سمت ریاض می تواند از انگیزه سران عربستان برای اجرای برنامه چشم انداز بكاهد. سعودی ها به دنبال آن هستند تا با رونق صنعت گردشگری و توسعه صنعتی، اتكای خود را به نفت كاهش دهند. یكی از برنامه های اعلامی عربستان، واگذاری شركت ها به بخش خصوصی است اما نكته جالب اینجا است كه برای نمونه در مورد واگذاری «آرامكو» یعنی بزرگترین شركت نفتی این كشور اعلام شده كه تنها پنج درصد از سهام این شركت قرار است به فروش گذاشته شود.
در این پیوند، وعده ایجاد یك صندوق سرمایه گذاری به ارزش 2هزارمیلیارد دلار داده شده است. بن سلمان از افزایش شمار حجاج از 8 میلیون به 30 میلیون نفر تا سال 2030 سخن گفته است كه صد البته درآمد عظیمی برای عربستان است اما با درنظر گرفتن سوء مدیریت حاكمان تازه سعودی و به وقوع پیوستن فاجعه منا، این رقم دور از ذهن و اغراق آمیز است. بن سلمان همچنین متعهد شده است كه با اجرای این طرح، بیكاری از 11.6 درصد به 7 درصد كاهش خواهد یافت.
چشم انداز 2030، اقدام پیشدستانه حكام سعودی برای جلوگیری از بحرانی تر شدن بیش از پیش اوضاعِ وخیم این روزهای عربستان است اما به نظر می رسد این نیز مانند دیگر تصمیم های عجولانه سعودی ها باشد و در بهترین حالت، همچون یك مُسكن عمل كند اما در طولانی مدت برای اقتصاد صددرصد مصرفی عربستان، محكوم به شكست خواهد بود.
با این حال، باید منتظر ماند و دید كه سرنوشت این طرح بن سلمانِ جوان به عاقبت دیگر تصمیماتش، نظیر آنچه در مورد یمن رخ داد شباهت خواهد یافت یا خیر؟