سعودی ها بازنده اصلی کاهش بهای طلای سیاه

اواخر بهمن ماه سال گذشته وزیران عربستان، روسیه، قطر و ونزوئلا در دوحه قطر با یکدیگر دیدار کردند تا برای مقابله با مازاد عرضه نفت در بازارها که باعث شده قیمت نفت به پایین‌ترین سطح خود در بیش از یک دهه گذشته برسد، مذاکره کنند. این بالاترین سطح مذاکرات وزیران 4 کشور طی 6 ماه‌ گذشته به منظور یک اقدام مشترک برای بالا بردن قیمت نفت بود. در نتیجه این نشست، صادرکنندگان بزرگ نفت جهان از جمله روسیه و عربستان با متوقف کردن سطح صادرات نفت خود در ماه ژانویه برای رفع اشباع بازار توافق کردند. البته از همان ابتدا به اصرار عربستان توافق یک شرط نیز داشت؛ اینکه سایر تولیدکنندگان از جمله ایران نیز تولید خود را افزایش ندهند.

پس از این نشست کشورهای تولید کننده نفت خام یکی پس از دیگری موضع خود را روشن کردند و اغلب آنها با این طرح که به اصطلاح «فریز نفتی» گفته می‌شود موافقت کردند. به دنبال این مهم قرار است ١٧ آوریل (٢٨ فروردین ماه)، بیش از 15 تولیدکننده نفت عضو و غیر عضو اوپک برای گفت‌و‌گو درباره مهار افزایش تولید نفت، در دوحه قطر گردهم آیند. اما این ایده درحالی مطرح شد که ایران تنها حدود یک ماه از اجرای برجام و لغو تحریم‌های نفتی خود را پشت سر می‌گذاشت و برای بازیابی سهم از دست رفته خود در بازار نفت از ماه‌ها قبل برنامه ریزی کرده بود. به عبارت دیگر  ایران بارها بر افزایش تدریجی صادرات نفت خود در پساتحریم و اینکه چیزی بیش از سهم پیشین خود در بازار نفت نمی‌خواهد، تأکید کرده بود. اما با تمام این‌ها به محض لغو تحریم‌ها وزیران نفت اوپک و غیر عضو در این سازمان بسیج شدند تا به هر طریق ممکن با فشار بر ایران،  مانع برنامه های ایران شوند و در این میان عربستان با طرح «فریز نفتی» سردمدار است اما چرا عربستان سعودی از روسیه خواست که این طرح را اجرایی کنند و همه تولیدکنندگان نفت خام جهان را نیز در آن شرکت دهند؟ آیا انگیزه این پیشنهاد اقتصادی بود یا سیاسی؟

در پاسخ به این سؤال باید نگاهی به سوابق ریاض در تعاملات بین‌المللی آن داشت. عربستان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان نفت خام جهان که تنها ابزار دیپلماسی خود را  حضور گسترده در مجامع جهانی نفت می‌داند، بارها در مسیر توافق هسته‌ای ایران سنگ اندازی کرد تا مبادا ایران با 6 قدرت جهان یعنی کشورهای عضو 1+5 به توافق برسد چراکه می‌دانست لغو تحریم‌های ایران به منزله تلاش این کشور برای احیای سهم از دست رفته آن در بازار جهانی نفت خام خواهد بود. این موضوع در شرایط کنونی بازار نفت که با مازاد عرضه مواجه است برای عربستان به معنی افزایش بیشتر عرضه نفت و کاهش بیشتر قیمت آن است. در حالی که این عربستان بود که با همکاری کشورهای عربی همپیمان خود، در نبود ایران بشکه‌های نفت خام بیشتری فروخت و سهمیه ایران را در بازار تصاحب کرد.

البته طبیعی است که هر کشوری سعی می‌کند با استفاده از سیاست، منافع اقتصادی خود را نیز حفظ کند اما سبک سیاست‌های ریاض با تمام کشورهای جهان فرق می‌کند؛ به طوری که برخی از کارشناسان تعاملات سیاسی با عربستان را طنز سیاسی خطاب می‌کنند. در بازار نفت که عربستان به آن چاشنی سیاست افزوده نیز این موضوع دیده می‌شود چراکه عربستان با سیاست‌های ضد و نقیض خود بارها قیمت نفت را بر مدار نزول قرار داد و اکنون نیز با هر تلاشی که برای از دور خارج کردن رقبا انجام می‌دهد این موضع غلط خود را تقویت می‌کند؛ در حالی که بیشترین آسیب متوجه خودش است.

ایران که پیش از اعمال تحریم‌ها حدود 5/2 میلیون بشکه نفت خام در روز صادر می‌کرد با اوج‌گیری تحریم تنها توانست 1/1 میلیون بشکه نفت صادر کند. ایران برنامه ریزی کرده است که به سطح تولید و صادرات قبل از اعمال تحریم‌ها بازگردد و در همین راستا اکنون  روزانه حدود 700/1 میلیون بشکه به بازار نفت عرضه می‌کند. این در شرایطی است که عربستان بیش از 8 میلیون بشکه نفت خام در روز صادر می‌کند؛ یعنی حدود 5 برابر بیشتر از ایران. قطعاً در چنین وضعیتی ضرری که عربستان از بابت کاهش قیمت نفت متقبل می‌شود، حدود 5 برابر بیشتر از ایران خواهد بود و این گونه است که تمام کارشناسان و فعالان بازار انرژی، عربستان را به چاه کنی تشبیه می‌کنند که خود در ته چاه است. اما چرا عربستان با وجود تنش‌های متعدد در بازار نفت خام باز هم «فریز نفتی» را پیشنهاد داد؟

عربستان یکه تاز در برهم زدن تعادل بازار نفت

در نگاه اول به نظر می‌رسد که عربستان از طرح ایده فریز نفتی تنها به دنبال کنترل عرضه نفت به بازار و مدیریت قیمت نفت باشد اما صاحبنظران حوزه بین‌الملل انرژی نظر دیگری دارند. یکی از کارشناسان در گفت‌و‌گو با «ایران» اظهار کرد: عربستان این پیشنهاد را مطرح کرد و طرح آن اتفاق عجیبی در دنیای اقتصاد و سیاست نبود. به هر حال قیمت‌های پایین نفت خام برای این کشور از نظر مالی مشکلات بی‌شماری را رقم زده است و این کشور به دنبال راهکاری است که سهم تولید و عرضه نفت خام آن را تحت تأثیر قرار ندهد و به همین خاطر در بازار نفت یکه تازی می‌کند. «نرسی قربان» تلاش عربستان از طرح این ایده را ممانعت از افزایش تولید و صادرات نفت خام ایران عنوان کرد و گفت: اما این پیشنهاد تنها جنبه اقتصادی نداشت و وزنه سیاسی آن سنگین تر است.به نظر می‌رسد علت همکاری عربستان با روسیه برای تثبیت عرضه نفت خام به بازار و مدیریت قیمت آن فراتر از انگیزه‌های نفتی باشد. همچنین یکی از مسئولان صنعت نفت کشور که تمایلی به ذکر نام خود نداشت،‌ با بیان اینکه انگیزه روسیه از پیشنهاد و قبول این طرح نیز تا اندازه‌ای سیاسی است، در گفت‌و‌گو با «ایران» می‌گوید: روسیه کشور قدرتمند و بسیار بزرگی است اما از سوی اتحادیه اروپا بر سر مسائل اوکراین تحریم شده است. از طرفی این کشور در جنگ داخلی سوریه و مبارزه با نیروهای داعش به حمایت از جبهه بشار اسد مداخله می‌کند. در حالی که عربستان یکی از مدافعان این جنگ و حامیان فعالیت‌های داعش است. اکنون به نظر می‌رسد طرح این همکاری میان عربستان و روسیه بی‌ارتباط به جنگ سوریه نباشد. تصور می‌کنم روسیه با قبول این پیشنهاد به دنبال امتیاز‌گیری  در اتحادیه اروپا است و این موضوع در چارچوب بزرگتری نسبت به بازار نفت خام تعریف می‌شود.

عربستان بنیانگذار طرح و برهم زننده توافق

استدلال ایران این است که با توجه به تحریم‌های بین‌المللی تولید نفت آن حدود 5/1 میلیون کاهش داده شد و از این بابت ایران توان کاهش بیشتر تولید را ندارد و باید هرچه زودتر به سطح قبلی تولید یعنی 2/4 میلیون بشکه در روز بازگردد، لذا کشورهایی که تولید خود را در نبود ایران افزایش داده‌اند باید به تولید قبلی خود بازگردند تا برای نفت ایران در بازار جا باز شود اما عربستان اصرار دارد تا به هر طریقی این برنامه را متوقف کند. اکنون اغلب کشورهای تولید کننده نفت خام با این طرح موافقت کرده‌اند و ایران نیز بارها اعلام کرده که از این طرح استقبال می‌کند اما تا زمانی که تولید نفت خام کشور به حجم قبل از تحریم‌ها نرسیده است نباید ایران را در این طرح شرکت دهند. در حال حاضر در میان کشورهای عضو اوپک تنها سه کشور عربستان، ایران و عراق توانایی دارند که تولید خود را افزایش دهند و مابقی تولید قابل ملاحظه و تأثیرگذاری بر بازار نفت ندارند. از طرف دیگر عراق به دلیل مشکلات داخلی و جنگ حداقل تا 6 ماه آینده اصلاً امکان افزایش تولید ندارد. از این رو سیاست‌های اعلامی این کشور برای ایران و عربستان در طرح فریز نفتی بسیار اهمیت دارد.  این درحالی است که عربستان نیز در این مدت بارها اعلام کرده است: اگر ایران به اجرای طرح تثبیت تولید پایبند نشود، ریاض افزایش تولید خود را متوقف نخواهد کرد. اما موضع ایران از همان ابتدا کاملاً روشن بود و به نظر می‌رسد هدف عربستان از طرح این موضوع متهم کردن ایران در عدم دستیابی به توافقی جامع است. نرسی قربان با بیان اینکه ریاض می‌داند ایران برنامه خود را تغییر نخواهد داد، اظهار کرد: این یکی از جنبه‌های سیاسی طراحی شده توسط عربستان برای نشست دوحه قطر خواهد بود.

نتیجه نشست دوحه چه خواهد بود؟

دو پیش فرض برای نتیجه نشست و تأثیر آن بر بازار جهانی نفت خام وجود دارد. اول آنکه، تولیدکنندگان نفت در کشورهای عضو و غیر عضو اوپک پیش از نشست اعلام کنند که طرح فریز نفتی بدون در نظر گرفتن ایران اجرایی خواهد شد و ایران زمانی به آن خواهد پیوست که تولید و صادراتش به پیش از اعمال تحریم‌ها برسد. دوم، یکی از 15 تولیدکننده نفت عضو و غیر عضو اوپک شرکت کننده در نشست دوحه از شرکت در این طرح سر باز زنند و در پایان جلسه اعلام شود که تولیدکنندگان بر سر تثبیت سقف تولید و عرضه نفت خام به توافق نرسیده‌اند. قربان در این خصوص می‌گوید: نمی‌توان پیش‌بینی کرد که یکشنبه هفته آینده چه چیزی در انتظار بازار جهانی نفت خام باشد اما اگر توافقی حاصل نشود قیمت نفت بیش از پیش کاهش خواهد یافت. از طرف دیگر توافق کشورها و اعلام خبرهای خوب می‌تواند یک تکان مثبت به بازار بدهد.